27 maja

Czy Biblia zawsze miała kształt książki?

Od strony materialnej Pismo Święte ma kształt książki. Kiedy jednak mówimy o historii Biblii, trzeba pamiętać, iż słowa Pisma były spisywane na różnych materiałach, stosownie do epoki, w jakiej było ono komunikowane i przekazywane. Stosowano więc jako powierzchnię do pisania, kamienie – stosunkowo miękkie czyli piaskowiec, marmur, granit lub wapień, ale także bardzo twarde jak granit czy bazalt. Ważniejsze teksty zapisywano również na arkuszach miękkiego metalu, czego przykładem może być Zwój Miedziany z Qumran. Bardziej praktyczną materią do pisania, były tabliczki pokryte woskiem. Materiał piśmienniczy bazował na bogactwach naturalnych danego kraju, i tak Mezopotamii podstawowym materiałem do zapisywania były tabliczki wykonane z gliny, Egipt zaś wykorzystywał papirus rosnący w delcie Nilu, a skoro był to główny produkt eksportowy, papirus stał się szybko najpopularniejszym materiałem piśmienniczym w starożytności. W czasach rzymskich ustąpił miejsca pergaminowi wyrabianemu ze skór zwierzęcych.

Kamień jest najstarszym materiałem piśmienniczym, choć mało poręcznym. Wymagał wysiłku przy pisaniu, a do tego był stosunkowo kruchy. W przypadku Pisma Świętego materiał ten kojarzony jest przede wszystkim z tablicami Dekalogu. Kamień jako materiał piśmienniczy służył do zapisywania tekstów o różnym charakterze, od monumentalnych inskrypcji, poprzez napisy dekoracyjne, epitafia, ustawy państwowe, umowy, po kroniki historyczne. W starożytnym Izraelu znane są inskrypcje epitafijne na kamieniu w dolinie Cedronu w Jerozolimie, które wskazywały na miejsce grobu, wymieniały imię właściciela (Iz 22,15), a niekiedy zapisywały przekleństwo, jakie miały spaść na tego, kto naruszył miejsce spoczynku zmarłego. W zależności od rodzaju inskrypcji napis mógł być wykuty w kamieniu za pomocą dłuta lub też ostro zakończonego narzędzia z metalu lub kamienia. Na starożytnym Bliskim Wschodzie bardzo popularne były kamienne płyty ustawione jako stele (obeliski) dla upamiętnienia jakiegoś ważnego wydarzenia jak np. zwycięstwie króla lub traktatu między królami. Tu mamy przykłady egipskich i moabickich, Steli Meremptaha i Steli Meszy. Mniejsze kamienie były przecinane do formy tabliczki i służy do zapisywania listów lub szkolnych tekstów. Taki kształt musiały mieć tablice Dekalogu, której Mojżesz otrzymał na górze Synaj. Kamień był wreszcie wykorzystywany do produkcji odważników i pieczęci, które często były pokrywane inskrypcjami. Z powodu małej powierzchni do zapisywania, inskrypcje były bardzo skromne. Grawerowano na pieczęci imię jego właściciela, dodawano też czasem jego tytuł, zawód i godło. Kamienie, z których wykonano pieczęcie w Palestynie był bardzo różne, od drogich ametystów, onyksów, opali, turkusów, marmurów, kwarcytów, po zwykły wapień.

Papirus miał ogromne znaczenie dla rozwoju cywilizacyjnego. Był to pierwszy na świecie lekki, niedrogi i trwały materiał piśmienniczy. Dzięki temu odegrał też ważną rolę w historii Biblii. Najstarsze manuskrypty ksiąg biblijnych (manuskrypt – słowo pochodzące z języka łacińskiego: „liber manu scriptum” tzn. „księga napisana ręcznie”), zachowały się właśnie na materiale wykonanym z trzciny papirusowej. Papirus jest bagienną rośliną, która w starożytności obficie porastała wody Nilu. Roślina ta stanowiła jedno z największych bogactw Egiptu. Łyko papirusowe służyło do wyrobu mat, koszy, lin, żagli, ubrań i sandałów. Z długich łodyg wiązanych z pęki i łączonych razem wykonywano łodzi do pływania po bagiennych rozlewiskach. Papirus był rośliną, którego włókniste wnętrze służyło do produkcji solidnego, białego materiału, używanego od końca IV tysiąclecia przed Chrystusem jako materiału do pisania. Nie było on wprawdzie trwały, jednakże znakomicie przyjmował tusz i był łatwy do przenoszenia oraz przechowywania. Papirus ma w swoim źródle słowo wywodzące się z języka egipskiego i tłumaczy się jako „należące do faraona”. Poświadcza to królewski monopol rządzących Egiptem na produkcję i handel papirusem. Około trzech tysięcy lat przed Chrystusem Egipcjanie odkryli, że mogą robić arkusze z miękkiego, gąbczastego włókna z łodyg trzciny papirusowy, sięgającej wysokości 4,5 m i grubości 5 cm. Trzcina ta rosła na całym obszarze śródziemnomorskim, ale to właśnie zasoby Egiptu były nieograniczone, przez co stał się on właściwie monopolistą produkcji papirusu. Z czasem konkurentem dla papirusu stał się pergamin, ale nie wyparł on papirusu. Uczynił to dopiero papier, który został rozpowszechniony na ziemiach Arabskich w VII wieku po Chrystusie, kiedy do niewoli arabskiej trafili papiernicy z Chin (w Chinach na początku II w. po Chrystusie wynaleziono papier). Do produkcji materiału piśmienniczego używano łodygi papirusu, która ma trójkątny przekrój. Jej miąższ krojono na paski w miarę możliwości cienki i szerokie. Następnie układano gęsto obok siebie na desce zwilżonej wodą, starając się przy tym by brzegi pasków nachodziły na siebie. Na te warstwy była nakładane w poprzek druga, po czym obcinano wystające końce. Całość sklepywano, w wyniku czego powstał spójny arkusz, który później suszono na słońcu. Gotowe arkusze sklejano ze sobą brzegami za pomocą kleju wykonanego z mąki, wody i octu, a następnie wygładzano aż do połysku muszlą, względnie kością słoniową. Karty papirusowe miały do 38 cm długości i 42 szerokości. Dwadzieścia kart sklejonych razem stanowiło standardowy zwój, w którym poziome włókna papirusu znajdowały się wewnątrz i stanowiły przestrzeń do zapisywania. Zwój długości 5- 6 m mieścił się łatwo w dłoni. Do tego zwoje były dzielone, przez co uzyskiwano poręczną szerokość od 15 do 20 cm. Arkusze papirusu z różniły się jakością. Te gorsze sprzedawano „na wagę” do codziennego zapisywania, a najgrubsze i najciemniejsze jako materiał do pakowania. Papirus służący do zapisywania tekstów religijnych miał o jasny odcień. Jednostką używaną w handlu był arkusz o rozmiarze 29-33 cm długości i 22 szerokości, noszący po grecku nazwę „chartes”, po łacinie „charta”, stąd w naszym języku słowo „karta”. To jak wyglądała praca pisarzy egipskich wiemy dzięki zachowanym rzeźbom i malowany wizerunkom pisarzy. Przy pisaniu siedzieli oni „po turecku”, używali drewnianych paletek, przypominające współczesne piórniki, gdzie w specjalnych zagłębieniach znajdowały się pojemniki z tuszem i przecięte pałeczki trzciny używane do pisania. Pozycja społeczna pisarza była znaczna – niewiele osób umiało pisać i czytać. Najstarszym papirusem zawierającym tekst Nowego Testamentu jest Papirus Rylandsa – na fragmencie papirusu o rozmiarach 9 na 6 cm znajduje się opis rozmowy Piłata z Jezusem z Ewangelii według świętego Jana. Ma to o tyle znaczenie, że tekst ten jest datowany na lata 120-125 po Chrystusie, a zatem powstał niewiele ponad 20 lat po napisaniu czwartej Ewangelii.

Materiałem piśmienniczym charakterystycznym dla Mezopotamii były tabliczki gliniane. Rozwijająca się na tym terenie cywilizacja, wykorzystywała glinę do różnych celów, tym bardziej, że dwa potężne rzeki Tygrys i Eufrat oraz powiązane z nimi sieci kanałów stanowiły niewyczerpane źródło tego surowca. Powszechna dostępność gliny sprawiła, że właśnie tabliczki gliniane znalazły powszechne zastosowanie jako materiał piśmienniczy. Można go było dowolnie formować, najczęściej tworzono tabliczkę kwadratową lub prostokątną, która mieściła się w dłoni i rylcem wykonanym zwykle z kawałka trzciny pisano. A ponieważ przekrój końcówki rylca miał kształt trójkątach – powstawało pismo klinowe. Cenniejsze teksty zachowywano przez suszenie tabliczek na słońcu lub wypalanie w piecu.

Papirus został wyparty przez pergamin, czyli odpowiednio wyprawioną skórę zwierzęcą. Skór zwierząt zaczęto używać dość wcześnie jako materiału pisarskiego. Pergamin jednak różnił się doskonałością wyprawiania. Nazwę „pergamin” pochodzi od miasta Pergamon w Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja). Kiedy król Egiptu zabronił eksportu papirusu do Pergamonu, obawiając się, iż biblioteka Pergamonu zasobami przewyższy sławną Bibliotekę w Aleksandrii, król Pergamonu rozwinął wyprawianie skór. Pergamin wyrabiano z różnego rodzaju skór, najczęściej używane były skóry cielęcych, owcze i kozie. Skórę moczono przez kilka dni w wodzie wapiennej i usuwano sierść, skrobiąc ją ostrym narzędziem. Następnie znowu moczono, garbowano substancją roślinna i suszono na drewnianych ramach. Po tych zabiegach, na koniec, żeby skóra była gładka, skrobano ją ciężkim nożem, a następnie pocierano pumeksem (w czasach późniejszych wybielano, posypując warstwą sproszkowanej kredy). Tym sposobem skóra stawała się miękka, elastyczna i biała. Tak przygotowaną skórę zaczęto nazywać pergaminem. Był on trwalszy, gładszy i jaśniejszy od papirusu, a do tego dawał się ciąć na karty. Początku używano go w formie z zwoju, a później w formie książkowej czyli kodeksu. Dopiero IX wieku po Chrystusie wraz z pojawieniem się papieru, pergamin wyszedł z użycia.