XXVII Niedziela zwykła w ciągu roku
2 października 2022 r.
1. czytanie (Ha 1, 2-3; 2, 2-4)
Sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności
Czytanie z Księgi proroka Habakuka
Jak długo, Panie, mam wzywać pomocy – a Ty nie wysłuchujesz? Wołam do Ciebie: Na pomoc! – a Ty nie wysłuchujesz. Dlaczego ukazujesz mi niegodziwość i przyglądasz się nieszczęściu? Oto ucisk i przemoc przede mną, powstają spory, wybuchają waśnie.
I odpowiedział Pan tymi słowami: «Zapisz widzenie, na tablicach wyryj, by można było łatwo je odczytać. Jest to widzenie na czas oznaczony, lecz wypełnienie jego niechybnie nastąpi; a jeśli się opóźnia, ty go oczekuj, bo w krótkim czasie przyjdzie niezawodnie. Oto zginie ten, co jest ducha nieprawego, a sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności».
Komentarz
O Księdze:
- Czas życia i działalności Habakuka można ustalić podstawie tekstu jego księgi. Chaldejczycy wspomniani w Ha 1,6 (por. 2 Krl 25,4-13.26; Jr 24,1-9) są Babilończykami, którzy po zwycięstwie nad Asyrią (zdobyli stolicę Asyrii, Niniwę w 612 r. przed Chr.) pod wodzą Nabuchodonozora. Stworzyli na Bliskim Wschodzie potężne imperium. Oni to, z woli Boga, mieli stać się narzędziem sądu Bożego nad tymi, którzy w Judei łamali prawo i uciskali bezbronny lud. Świetność babilońskiego imperium trwała stosunkowo krótko i zakończyła się wraz z najazdem Persów w 539 r. przed Chr. W Judei, po bohaterskiej śmierci pod Megiddo w 609 r. przed Chr. gorliwego reformatora, króla Jozjasza, zwycięski faraon Neko mianował królem w Jerozolimie Jojakima. Powróciły więc czasy dawnego ucisku i niesprawiedliwości. Zapowiedziany najazd Chaldejczyków (Ha 1,6) miał być sądem Bożym dokonanym nad bezbożnikami i niegodziwcami. Księga Habakuka powstała więc na przełomie VII i VI w. przed Chr.
- Księga Habakuka liczy zaledwie trzy rozdziały. Autor przedstawia swoisty dialog proroka z Bogiem, na który składają się dwie skargi Habakuka – na panujący w Izraelu ucisk i bezprawie (Ha 1,2-4) i na niegodziwych Chaldejczyków (Ha 1,12-17) – oraz dwie odpowiedzi, w których Bóg zapowiada karę, jaka spadnie na mieszkańców Chaldei (Ha 1,5-11 i 2,1-20). Z kolei rozdział 3 zawiera uroczystą modlitwę proroka, który wzorując się na tekstach psalmów, sławi wszechmoc Boga panującego niepodzielnie nad całym kosmosem i kierującego losami świata.
- Przewodnią myślą teologiczną Księgi Habakuka jest odwołanie się uciskanego ludu do Boga, który jest Panem wszechświata i Panem historii, aby podjął On działanie mające na celu wybawienie narodu, który pozostaje Mu wierny. Odpowiadając na prośby proroka, Bóg zapowiada karę, która zostanie wymierzona bezbożnym przez najazd pogańskiego narodu Chaldejczyków, czyli Babilończyków. Sytuacja ta stwarza kolejny problem: jak pogodzić absolutną świętość Boga z tym, że w realizacji swoich planów posługuje się pogańskim, okrutnym i bezwzględnym narodem? Bóg odpowiada na tę kwestię w sposób bardzo zdecydowany. Także Babilon, który jest narzędziem kary, za popełnione przez siebie zbrodnie zostanie surowo skarcony. Gwarantem wybawienia i Bożej łaski jest wierność jedynemu Bogu (Ha 2,4). Prawda ta jest najważniejszą myślą Księgi Habakuka. Bóg jest jedynym władcą wszechświata, czasu i historii. Dlatego wszelkie zbudowane przez człowieka potęgi i imperia służą jedynie realizacji Bożej woli. Jeżeli w czymkolwiek będą Mu przeciwne, wówczas zostaną unicestwione.
- Prorok podejmuje również problem indywidualnej odpowiedzialności ludzi przed Bogiem. Chociaż naród izraelski jest narodem wybranym, to nie wszyscy jego członkowie będą ocaleni. Zbawienie stanie się udziałem tylko tych, którzy pozostaną wierni Bogu. Apostoł Paweł, nawiązując do zasady przekazanej przez Habakuka, że sprawiedliwy będzie żył dzięki swojej wierności (Ha 2,4), uczynił z wiary w Chrystusa warunek konieczny do otrzymania przez ludzi zbawienia (Rz 1,17; Ga 3,11).
- W czasach ucisku Izraela przez Babilonię Księga Habakuka była pocieszeniem i zachętą do umacniania wiary w jedynego Boga. Dla chrześcijan pozostaje zachętą do ciągłego i pełnego zawierzenia swojego życia Bogu, który jest Panem wszystkiego, co się wydarza, i któremu nie jest obojętny los Jego ludu.
O czytaniu:
Ha 1,
Pierwsza skarga proroka
2Jak długo, Panie, będę Ciebie błagał,
a Ty nie wysłuchujesz?
Będę głośno wołał: krzywda mi się dzieje! –
a Ty nie ratujesz?
3Dlaczego mam patrzeć na krzywdę,
dlaczego muszę doznawać ucisku?
Gdziekolwiek spojrzę – widzę gwałt i przemoc,
muszę doświadczać zawiści i sporów.
4Także prawo stało się bezsilne,
nikt się nie liczy ze sprawiedliwością.
Uczciwego osacza bezbożny,
wyroki sądu są niesprawiedliwe.
Odpowiedź Boga
5Spójrzcie na narody i zobaczcie,
osłupiejecie z ogromu zdumienia!
Teraz dokonam tak wielkiego dzieła,
że trudno wam będzie uwierzyć.
6Oto wezwę Chaldejczyków:
naród okrutny i nieposkromiony,
który wyruszy w odległe krainy,
by cudze ziemie zdobywać.
7Naród to straszny i budzący grozę,
sam stanowi o swoich prawach i wielkości.
8Jego konie są szybsze od panter
i groźniejsze od wilków stepowych;
jego jeźdźcy pędzą z daleka,
lecą jak orły spadające na żer.
9Nadchodzą gotowi do wszelkiej przemocy,
nie oglądając się za siebie,
zgarniają jeńców jak piasek.
10Mają za nic królów
i kpią sobie z książąt;
szydzą ze wszystkich warowni,
zdobywają je, sypiąc ziemne wały.
11A potem ruszają dalej
niczym poszum burzowego wichru.
Lecz kara dosięgnie tego,
kto własną siłę ubóstwia.
Druga skarga proroka
12Czy nie istniejesz odwiecznie,
Panie, Boże mój, Święty?
My nie chcemy ginąć!
Wezwałeś go, Panie, by dokonał sądu,
powołałeś, by wymierzył karę.
13Oczy Twoje zbyt czyste,
by zła nie dostrzegły!
Ty nie możesz bezczynnie patrzeć na udrękę!
Czemu więc milczysz, widząc nieuczciwość,
kiedy bezbożny pożera sprawiedliwego?
14Czyżbyś uczynił ludzi podobnymi do morskich ryb
albo do płazów niemających władcy?
15Bo on wszystkich łowi na wędkę,
zagarnia swoją siecią
albo zbiera niewodem –
radując się przy tym bardzo.
16Dlatego składa ofiarę swojej sieci,
pali kadzidło swojemu niewodowi –
bo dzięki nim ma zysk przeobfity
i ucztę bardzo wystawną.
17Dlatego miecz jego zawsze gotowy,
by bez litości wyniszczać narody.
Ha 2,
Druga odpowiedź Boga
1Stanę na warcie, pójdę na miejsce czuwania,
żeby usłyszeć, gdy przemówi do mnie –
na moją skargę odpowie.
2Pan odpowiedział takimi słowami:
Zapisz widzenie, wyryj na tablicach,
tak aby każdy mógł łatwo je odczytać!
3To widzenie dotyczy przyszłości
i wypełni się, bo nie jest złudzeniem.
Jeśli się spóźnia, oczekuj go,
gdyż niezawodnie nadejdzie i nie będzie zwlekać.
4Patrz, oto dusza pyszałka nie upodoba go sobie,
a sprawiedliwy będzie żył dzięki swojej wierności.
- Pierwsza skarga proroka – Ha 1,2-4. Prorok uskarża się przed Bogiem na ucisk, nienawiść i brak wszelkiej sprawiedliwości w jego kraju. Są to najprawdopodobniej lata panowania w Jerozolimie króla Jojakima (609-598 przed Chr.). Po upadku Asyrii Jerozolima i Judea dostały się pod wpływy pogańskiego Egiptu. Habakuk opisuje dramatyczną i rozpaczliwą sytuację, w jakiej żyje, a także prosi o ratunek, aby on nie stał się ofiarą przemocy. Podobne lamentacje znajdujemy w Księdze Psalmów (np. Ps 6,4; 13,2-4) i u innych proroków (Iz 59,9-14; Jr 14,2-9.19-22). Stanowią one szczególny rodzaj modlitwy, która na początku zawiera dramatyczny apel kierowany do Boga, a następnie obrazuje bolesne doświadczenia cierpiącego i proszącego o pomoc człowieka. W tym przypadku trudność położenia, w jakim znajduje się prorok, wynika z krzywdy (w. 2), ucisku, gwałtu i przemocy, zawiści i sporów (w. 3). Ten, kto dopuszcza się takich czynów, jest bezbożny (w. 4). To rozróżnienie pomiędzy bezbożnością a sprawiedliwością odnosi się zarówno do Izraela, jak i do narodów pogańskich. Również określenia opisujące przejawy bezbożności odnoszą się z jednej strony do nieprawości popełnianych przez Izraelitów względem swoich braci, z drugiej natomiast do win narodów pogańskich wobec narodu wybranego. Dlatego niektórzy badacze w pierwszej lamentacji Habakuka widzą odwołanie do Asyrii, a inni stawiają tezę, że prorok ma na myśli wewnętrzną sytuację panującą w Izraelu, ponieważ pogan dotyczy cała druga lamentacja (Ha 1,12-17). Habakuk uskarża się, że nawet prawo stało się bezsilne (w. 4). Zachowywanie prawa buduje religię i sprawia, że człowiek staje się sprawiedliwy. Prorok zwraca jednak uwagę, że tryumf bezbożnych może być wielką pokusą dla sprawiedliwych, aby zejść na drogę zła. Jeśli Bóg nie pospieszy z ukaraniem bezbożnych i wybawieniem z ucisku sprawiedliwych, wówczas utracą oni swoją gorliwość.
- Odpowiedź Boga – Ha 1,5-11. Odpowiedź Boga na wołanie człowieka jest stałym elementem biblijnych lamentacji. Poprzez objawienie zapewnia On, że podejmie działanie w obronie uciśnionych Izraelitów i surowo ukarze bezbożnych, którzy krzywdzą swoich braci. Karą będzie najazd Chaldejczyków, czyli Babilończyków, którzy po upadku Asyrii stali się największą potęgą na Wschodzie. Babilończycy pojawili się w Judei już w latach 605/4 przed Chr. Kilkanaście lat później (587/6 przed Chr.) położyli kres królestwu Judy, burząc Jerozolimę i biorąc do niewoli ocalałą ludność. Habakuk w poetycki sposób opisuje militarną potęgę, a zarazem bezwzględne okrucieństwo Babilończyków, którymi Bóg posłużył się, aby wymierzyć swoją karę. Ponieważ jednak w swej pysze stawiają się oni na równi z Bogiem, kara spadnie także na nich samych.
- Druga skarga proroka – Ha 1,12-17. Odpowiedź Boga (Ha 1,5-11) nie do końca uspokoiła Habakuka, dlatego kieruje do Niego kolejną lamentację, tym razem żaląc się na Babilończyków. Bóg posłużył się nimi, aby ukarać najeźdźców z Asyrii i bezbożnych mieszkańców Izraela, ale ich działania stały się zagrożeniem dla całej Judy. Przekonani o swojej sile, chcieli zupełnie podporządkować sobie Izraelitów, narzucając im także swoją religię. Habakuk w swojej lamentacji odwołuje się do świętości Boga (w. 12), który nie może tolerować zła. Prorokowi wydaje się jednak, że prawda ta nie znajduje potwierdzenia w wydarzeniach, jakie dzieją się w Judzie. Wydaje mu się, że Bóg świadomie pozwala na to, aby bezwzględni Babilończycy tak łatwo podporządkowali sobie Judę. Przedstawiając los bezradnej Judy, Habakuk posługuje się wymownym obrazem połowu ryb (ww. 14-16). Babilon, symbolizowany tu przez rybaka, łowi ryby – symbol uciskanej Judy – kiedy tylko zechce, bez litości i miłosierdzia. Prorok protestuje więc przeciwko okrucieństwom Babilonii. Dziwi się, że właśnie nią posłużył się Bóg, aby ukarać zło, i oczekuje od Niego szybkiej odpowiedzi, zanim królestwo Judy zostanie zupełnie poddane najeźdźcy.
- Druga odpowiedź Boga – Ha 2,1-4. Bóg niezwłocznie odpowiada na lamentację Habakuka (Ha 1,12-17) i każe mu zapisać swoje słowa. Użycie w tym celu wielu tablic (w. 2) nie oznacza, że orędzie Boga było długie, ale chodziło o stworzenie większej ilości kopii po to, aby każdy mógł poznać Bożą wypowiedź. Prorok, wygłaszając skargę przed Bogiem, nie mówi przecież tylko w swoim imieniu, ale reprezentuje cały naród (Ha 1,12). Polecenie utrwalenia na piśmie słowa Bożego ma podkreślić pewność jego wypełnienia w przyszłości (Pwt 8,19.26; 10,14; 11,27,35). Słowo Boga jest skuteczne i prawdziwe (Iz 55,10n), dlatego człowiek powinien mu zaufać, nie poddawać się rozpaczy i z nadzieją czekać na czas jego wypełnienia, będąc pewnym, że się nie zawiedzie. Odpowiadając na skargę Habakuka, Bóg zapowiada upadek Babilonii i ocalenie Judy. Warunkiem tego ocalenia będzie wierność Bożym przykazaniom, jaka cechuje ludzi sprawiedliwych (w. 4). Jest to najważniejsza i kluczowa myśl teologiczna Księgi Habakuka. Podjął ją później Apostoł Paweł, który w wierze i wierności Bogu widział podstawowy warunek osiągnięcia zbawienia przez wierzących w Chrystusa (Rz 1,17; Ga 3,11).
Psalm (Ps 95 (94), 1-2. 6-7c. 7d-9 (R.: por. 7d-8a))
Słysząc głos Pana, serc nie zatwardzajcie
Przyjdźcie, radośnie śpiewajmy Panu, *
wznośmy okrzyki ku chwale Opoki naszego zbawienia.
Stańmy przed obliczem Jego z uwielbieniem, *
z weselem śpiewajmy Mu pieśni.
Słysząc głos Pana, serc nie zatwardzajcie
Przyjdźcie, uwielbiajmy Go, padając na twarze, *
klęknijmy przed Panem, który nas stworzył.
Albowiem On jest naszym Bogiem, *
a my ludem Jego pastwiska i owcami w Jego ręku.
Słysząc głos Pana, serc nie zatwardzajcie
Obyście dzisiaj usłyszeli głos Jego: †
«Niech nie twardnieją wasze serca jak w Meriba, *
jak na pustyni w dniu Massa,
gdzie Mnie kusili wasi ojcowie, *
doświadczali Mnie, choć widzieli moje dzieła».
Słysząc głos Pana, serc nie zatwardzajcie
Komentarz
O księdze:
- Psałterz charakteryzuje się bogactwem gatunków literackich. Przyjmując je za kryterium podziału, można wyróżnić kilka grup utworów: 1) hymny – uroczyste pieśni pochwalne ku czci Boga (np. Ps 8; 19; 29; 100; 111; 148 – 150), które mogą wyrażać podziw nad dziełem stwórczym Boga (np. Ps 104) i nad Jego działaniem w historii (np. Ps 105). 2) lamentacje – liczne skargi i prośby o pomoc udręczonemu psalmiście, mogą być zbiorowe i indywidualne (np. Ps 3; 5; 13; 22; 44). Wśród lamentacji występują psalmy ufności (np. Ps 4; 11; 16; 62; 121), psalmy dziękczynne jednostki (np. Ps 30; 34; 92, 103) i wspólnoty (np. Ps 66; 117; 124) oraz kolekcja siedmiu psalmów pokutnych (Ps 6; 32; 38; 51; 102; 130; 143). 3) psalmy królewskie, które sławią królowanie Boga (np. Ps 47; 93 – 99), przejawiające się także w rządach dynastii Dawida (np. Ps 2; 18; 21; 45; 89; 110; 132). 4) pieśni Syjonu – modlitwy, które odgrywały szczególną rolę w liturgii świątynnej (Ps 15; 24; 46; 48; 76; 84; 87; 122; 134). Do nich należą też psalmy pielgrzymkowe (np. Ps 122; 126), sławiące świętą Jerozolimę i wyrażające radość ze spotkania z Bogiem w Jego ziemskiej świątyni. 5) pieśni liturgiczne, śpiewane podczas wieczerzy paschalnej i wielkich świąt Izraela. Szczególnie ważny jest tu zbiór hymnów: Hallelu (Ps 113 – 118) i Wielkiego Hallelu (Ps 136). Na ich prorocki charakter wskazał Chrystus, modląc się nimi w ostatnich godzinach ziemskiego życia (np. Mt 26,30). 6) psalmy dydaktyczne, które zawierają pouczenia o wartości prawa Bożego (Ps 25; 34; 111; 119), o sprawiedliwości i dobroci Boga (np. Ps 78; 145), rozważają problem odpłaty za dobre i złe uczynki (np. Ps 37; 49; 73; 112). 7) psalmy mesjańskie, które wprost wyrażają oczekiwanie na Pomazańca Pańskiego (np. Ps 2; 110). Tęsknota za Chrystusem, tj. Mesjaszem, obecna jest także w psalmach królewskich i pieśniach Syjonu. W każdym niemal psalmie można wyróżnić różne gatunki literackie, które nie pozwalają zaklasyfikować ich wyłącznie do jednej grupy.
- Psalmy są utworami poetyckimi. Autorzy zastosowali w nich liczne środki stylistyczne. Najbardziej charakterystycznym elementem poetyki hebrajskiej był paralelizm członów, czyli stychów wersetu. Polegał on na tym, że najczęściej daną myśl poeta zawarł w dwóch następujących po sobie stychach, które tworzyły najmniejszą jednostkę literacką utworu. Z innych środków należy wymienić rym i rytm. Niekiedy psalmiści komponowali swoje dzieła w formie akrostychów, czyli utworów alfabetycznych (Ps 25; 34; 37; 111; 112; 119; 145). Wersety czy strofy psalmu rozpoczynały się wtedy od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego.
- Pomimo tak wielkiej różnorodności, będącej wyrazem rozwoju duchowego Izraela, „Psałterz” stanowi jedną zwartą księgę. Myśl przewodnia całego zbioru została zawarta we wprowadzeniu (Ps 1 – 2). Człowiek ma do wyboru dwie drogi życiowe: drogę posłuszeństwa Bożemu Prawu, która prowadzi do szczęścia, oraz drogę buntu, wiodącą do zagłady. Cała historia świata jest wypadkową tego podstawowego wyboru. Psalmista często posługuje się pojęciem „bezbożny” (Ps 1,3-4), które może oznaczać wrogie narody albo człowieka, który sprowadza sprawiedliwych z właściwej drogi. Może nim być nawet nieprzyjaciel wewnętrzny – zło ukryte w sercu ludzkim. Obrazy wojenne, tak często pojawiające się w psalmach, można więc tłumaczyć jako ilustracje walki duchowej.
- Łatwo dostrzec w psalmach rozwój idei szczęścia. Z początku pojmuje się je materialnie jako spokojne życie, posiadanie ziemi, bogactwo, rodzinę, która zapewnia przyszłość. Stopniowo jednak człowiek odkrywa, że prawdziwe szczęście kryje się głębiej. Wypełnianie Prawa prowadzi go do odkrycia wartości nieprzemijalnych. Pociąga to za sobą przemianę relacji z bliźnimi. Pragnienie zemsty na wrogach ustępuje miejsca oczekiwaniu na ich nawrócenie. Podobnie ewoluuje rozumienie nagrody za sprawiedliwe życie i kary za popełnione zło. Początkowo psalmista, który widzi ziemskie powodzenie grzeszników, głośno krzyczy o swej niewinności i domaga się za nią odpłaty. Z czasem jednak uświadamia sobie własną grzeszność i przynależność do grzesznego ludu i pozostawia Bogu wymierzenie wszystkim sprawiedliwości.
- Grecki przekład Biblii, „Septuaginta” (LXX), powstały w egipskiej Aleksandrii już w II w. przed Chr., pogłębia historyczną lekturę „Psałterza”, interpretując go jako proroctwo. W ślad za tą żydowską tradycją, Kościół dostrzega w psalmach zapowiedź tajemnicy Chrystusa i doskonałej wspólnoty czasów ostatecznych. Stąd nasza lektura odwołuje się nie tylko do sensu wyrazowego (dosłownego, historycznego) psalmów, ale szuka także wypełnienia ich treści w Chrystusie i w Kościele.
O dzisiejszym psalmie:
Ps 95,
Wezwanie do uległości Bogu
1Chodźcie, śpiewajmy Panu, wzywajmy radośnie skałę naszego zbawienia.
2Zbliżmy się przed Jego oblicze z dziękczynieniem, radośnie śpiewajmy Mu psalmy.
3Bo Pan jest wielkim Bogiem, wielkim królem nad wszystkimi bogami.
4W Jego ręku są krańce ziemi i szczyty gór należą do Niego.
5Jego jest morze, On sam je stworzył, i suchy ląd ukształtowały Jego ręce.
6Wejdźcie! Oddajmy pokłon, padnijmy przed Nim, klęknijmy przed Panem, który nas stworzył.
7Bo On jest naszym Bogiem, my ludem Jego pastwiska i owcami rąk Jego.
Dzisiaj, jeśli głos Jego usłyszycie,
8nie zatwardzajcie serc waszych jak w Meriba na pustyni w dniu Massa,
9gdy Mnie kusili wasi ojcowie, doświadczali Mnie, choć widzieli dzieła moje.
10Przez czterdzieści lat budziło we Mnie odrazę to pokolenie, więc powiedziałem: To lud, który błądzi w sercu i moich dróg nie zna.
11Toteż przysiągłem zagniewany, że nie wejdą do mego odpoczynku!
- Hymn sławi Boże dzieło stworzenia i wybrania ludu. Wyrocznia wzywa do okazania wiary: widząc dzieła Boże, trzeba usłyszeć głos Boga, czyli wypełnić Jego wolę. Tłem psalmu jest wędrówka Izraelitów przez pustynię do Ziemi Obiecanej, podczas której wielokrotnie okazywali się niewierni Bogu.
- W Nowym Testamencie chrystologiczną lekturę drugiej części psalmu podaje List do Hebrajczyków (Hbr 3,7 – 4,13). O losie człowieka decyduje „dzisiaj”, nieustanne „teraz”, w którym Bóg zaprasza człowieka do nawrócenia i prowadzi go do siebie, do swojego odpoczynku, czyli wiecznego szczęścia. Utwór ten zajmuje szczególne miejsce w liturgicznej modlitwie Kościoła (brewiarzu) jako tzw. psalm wezwania, od którego rozpoczyna się dzień. W hymnie psalmista zwraca się najpierw do Boga stwórcy wszechświata (ww. 1-5: 1Chodźcie, śpiewajmy Panu, wzywajmy radośnie skałę naszego zbawienia. 2Zbliżmy się przed Jego oblicze z dziękczynieniem, radośnie śpiewajmy Mu psalmy. 3Bo Pan jest wielkim Bogiem, wielkim królem nad wszystkimi bogami. 4W Jego ręku są krańce ziemi i szczyty gór należą do Niego. 5Jego jest morze, On sam je stworzył, i suchy ląd ukształtowały Jego ręce.), następnie do Boga wspólnoty (ww. 6-7b: 6Wejdźcie! Oddajmy pokłon, padnijmy przed Nim, klęknijmy przed Panem, który nas stworzył. 7Bo On jest naszym Bogiem, my ludem Jego pastwiska i owcami rąk Jego.); w wyroczni natomiast ukazuje Boga żywego (ww. 7c‑11: 7 Dzisiaj, jeśli głos Jego usłyszycie, 8nie zatwardzajcie serc waszych jak w Meriba na pustyni w dniu Massa, 9gdy Mnie kusili wasi ojcowie, doświadczali Mnie, choć widzieli dzieła moje. 10Przez czterdzieści lat budziło we Mnie odrazę to pokolenie, więc powiedziałem: To lud, który błądzi w sercu i moich dróg nie zna. 11Toteż przysiągłem zagniewany, że nie wejdą do mego odpoczynku!), który podąża ze swoim ludem w wędrówce życia aż do nieba.
2.czytanie (2 Tm 1, 6-8. 13-14)
Nie dał nam Bóg ducha bojaźni
Czytanie z Drugiego Listu Świętego Pawła Apostoła do Tymoteusza
Najdroższy:
Przypominam ci, abyś rozpalił na nowo charyzmat Boży, który jest w tobie od nałożenia moich rąk. Albowiem nie dał nam Bóg ducha bojaźni, ale mocy i miłości oraz trzeźwego myślenia. Nie wstydź się zatem świadectwa Pana naszego ani mnie, Jego więźnia, lecz weź udział w trudach i przeciwnościach znoszonych dla Ewangelii mocą Bożą!
Zdrowe zasady, które posłyszałeś ode mnie, zachowaj jako wzorzec w wierze i miłości w Chrystusie Jezusie. Dobrego depozytu strzeż z pomocą Ducha Świętego, który w nas mieszka.
O księdze:
- Grupę tzw. listów pasterskich (1-2Tm; Tt) otwiera Pierwszy List do Tymoteusza. Starożytna tradycja poświadcza, że ich autorem jest Paweł Apostoł. Na kształtowanie się tego przekonania w dużej mierze wpłynął fakt, że każdy z tych listów rozpoczyna się adresem, w którym autor przedstawia się imieniem Paweł. Ostatnie badania wykazują, że w zbiorze listów Pawłowych mamy do czynienia z grupą listów tzw. pewnych (Rz, 1-2Kor, Ga, 1Tes, Flp, Flm) oraz prawdopodobnych (Kol, Ef, 2Tes, 1-2Tm, Tt), które mogły powstać w kręgu tradycji Pawłowej. Niewątpliwie pozostawała ona pod ścisłym wpływem Pawła i jego myśli teologicznej. Niektórzy naukowcy przypuszczają, że Paweł założył w Efezie szkołę teologiczną i uczniowie tej szkoły zredagowali później List do Hebrajczyków i listy pasterskie.
- Nie jest możliwe dokładne określenie czasu i miejsca napisania Pierwszego Listu do Tymoteusza. Zwolennicy autentyczności listów pasterskich utrzymują, że Paweł Apostoł poniósł śmierć dopiero w 66 lub nawet 67 r., list mógł więc powstać w latach 65-66 w Macedonii (1Tm 1,3). Przeciwnicy autentyczności przypuszczają natomiast, że list ten prawdopodobnie powstał pod koniec I w. lub na początku II w.
- List ten skierowany jest do Tymoteusza, wiernego współpracownika Pawła w pracy misyjnej (1Tm 1,18; 2Tm 1,2; 1Kor 4,17), nazywanego jego umiłowanym uczniem. Postać Tymoteusza pojawia się także w innych księgach Nowego Testamentu. Wymienia się go jako współautora czterech autentycznych listów Pawłowych (Rz 16,21; 2Kor 1,1; 1Tes 1,1; Flm 1) oraz wspominają o nim Dz 17,14n; 18,5; 19,22; Kol 1,1 i Hbr 13,23.
- Tymoteusz urodził się w Listrze w Azji Mniejszej. Jego ojciec był Grekiem, a matka Żydówką (Dz 16,1). Chociaż posiadał staranne wykształcenie w zakresie religii Mojżeszowej, jako dziecko nie został obrzezany, gdyż jego rodzina sympatyzowała także ze światem kultury greckiej. Z Pawłem spotkał się w Listrze podczas jego pierwszej podróży misyjnej (Dz 14,6-19) i być może z jego rąk otrzymał chrzest (1Tm 1,2; 2Tm 1,2). W 49 r. udał się z Apostołem Narodów na tzw. Sobór Jerozolimski. Ponieważ Tymoteusz wyróżniał się gorliwością w pracy apostolskiej, Paweł uczynił go swoim współpracownikiem w drugiej (lata 47-51) i trzeciej podróży misyjnej (lata 52-56). Apostoł miał w Tymoteuszu oparcie i uważał go za człowieka godnego zaufania, dlatego chętnie wysyłał go w swoim imieniu, aby pełnił odpowiedzialne zadania (Dz 19,22; 20,4; Rz 16,21; 1Kor 4,17; 16,10n; Flp 2,19-24; 1Tes 3,2-6). Pod koniec życia Pawła Tymoteusz został biskupem Efezu.
- Pierwszy List do Tymoteusza tylko zewnętrznie posiada formę listu. W rzeczywistości swą budową i treścią jest zbliżony do przemówienia, gdzie z jednej strony toczy się polemika z przeciwnikami (1Tm 1,3-17; 4,1-7; 6,2b-10), a z drugiej kierowane są pouczenia o prawdziwej mądrości oraz o zdrowej nauce i wierze, które powinny kształtować życie wiernych we wspólnocie (1Tm 1,18 – 3,16; 4,8 – 6,2a; 6,11-19). Pouczenia i wskazania najczęściej są podawane w formie norm prawnych. Autor nie tworzy ich, lecz odnosi się do nich jak do zasad powszechnie znanych i obowiązujących w Kościele. Tak więc Pierwszy List do Tymoteusza jest rodzajem podręcznika, który ma służyć biskupowi do organizowania i prowadzenia wspólnoty wiernych.
- Myśl przewodnia Pierwszego Listu do Tymoteusza koncentruje się wokół nauki o zbawieniu. Podobnie jak w wielkich listach Pawła czy w listach więziennych, tu również zbawienie rozumiane jest jako dzieło Boże dokonane za pośrednictwem Chrystusa Jezusa. Głównym powodem powstania tego listu była chęć przekazania młodemu Tymoteuszowi, biskupowi wspólnoty wiernych w Efezie, dwóch istotnych wskazówek. Pierwsza z nich dotyczy błędów, jakie pojawiały się w naukach niektórych nauczycieli we wspólnocie efeskiej, a druga odnosi się do dyscypliny kościelnej. Obecność fałszywych nauczycieli w Efezie została zauważona przez Pawła już wcześniej (Dz 20,29n). Apostoł przestrzega swego umiłowanego ucznia przed wichrzycielami i ich błędnym nauczaniem (1Tm 1,3-20; 4,7; 6,11). Fałszywi nauczyciele, wywodzący się spośród chrześcijan pochodzenia żydowskiego, nakłaniali wiernych do zachowywania prawa Mojżeszowego (1Tm 1,7), byli zwolennikami skrajnego dualizmu, który uważał świat i to, co jest z nim złączone, za złe. Dlatego żądali zaniechania małżeństwa (1Tm 4,3) i powstrzymywania się od pokarmów mięsnych (1Tm 4,3-5). Druga wskazówka, dotycząca dyscypliny kościelnej, zawiera zachętę do modlitwy za wszystkich, gdyż Bóg pragnie, aby wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy (1Tm 2,1-4). W Pierwszym Liście do Tymoteusza podano również szczegółowe warunki, jakie powinien spełnić kandydat na biskupa, diakona czy kapłana (1Tm 3,1-10). Paweł przypomina także, że przekazanie władzy w Kościele dokonuje się przez specjalny gest nałożenia rąk (1Tm 4,12-16).
- Drugi list skierowany do Tymoteusza, umiłowanego ucznia Pawła, jest ostatnim pismem i zarazem duchowym testamentem Apostoła Narodów. Paweł, przeczuwając zbliżającą się śmierć (2 Tm 4,6-8), przekazuje umiłowanemu uczniowi swoją ostatnią apostolską wolę.
- Apostoł jest więziony jak złoczyńca (2 Tm 1,8.12.16n; 2,9), doświadcza osamotnienia, gdyż niektórzy z uczniów opuścili go, umiłowawszy ten świat, a inni zostali przez niego odesłani do pracy misyjnej (2 Tm 4,10). Dlatego prosi w liście, aby Tymoteusz wraz z Markiem przybyli do niego jak najszybciej (2 Tm 4,9.11.21). Po drodze ma zabrać płaszcz i pergaminy pozostawione przez Pawła w Troadzie (2 Tm 4,13). Te elementy autobiograficzne są jedynie zewnętrzną ramą pisma. List jest usilną zachętą, aby Tymoteusz strzegł czystości wiary we wspólnocie i aby sam ustrzegł się błędów. Paweł w sposób szczególny wzywa go do przykładnego życia według zasad wiary.
- Z treści Drugiego Listu do Tymoteusza wyłania się postać Pawła w podeszłym wieku, u kresu sił, po niedawno odbytej podróży, a obecnie uwięzionego. Paweł napisał list w Rzymie, podczas swojego drugiego uwięzienia (ok. 63 r.).
- W swoim duchowym testamencie Paweł pozostawia Tymoteuszowi Ewangelię i cały depozyt wiary, który otrzymał. Wzywa umiłowanego ucznia, aby nie ustawał w mężnym głoszeniu słowa Bożego, ale by go strzegł i zachował przed skażeniem błędnymi naukami, a także przekazał następnym pokoleniom chrześcijan.
- List urzeka bardzo osobistym charakterem i budzi podziw dla Apostoła Narodów, który po dobrze spełnionej misji ze spokojem oczekuje obiecanej mu nagrody.
O czytaniu:
2 Tm 1,
Zadanie Tymoteusza
6Właśnie dlatego przypominam ci, abyś rozpalił na nowo Boży dar łaski, który otrzymałeś przez nałożenie moich rąk. 7Bóg bowiem nie dał nam ducha bojaźni, ale mocy, miłości i opanowania. 8Dlatego nie wstydź się świadczyć o naszym Panu ani nie wstydź się mnie, Jego więźnia, lecz razem ze mną znoś cierpienia dla Ewangelii, ufając mocy Boga.9On nas zbawił i dał nam święte powołanie nie dzięki naszym czynom, lecz zgodnie ze swoim postanowieniem i łaską. Łaska ta była nam dana przed wiekami w Chrystusie Jezusie, 10a obecnie została objawiona przez ukazanie się naszego Zbawiciela, Chrystusa Jezusa. On zniszczył śmierć, a ukazał blask życia i nieśmiertelności – przez Ewangelię.
Przykład Pawła
11Dla niej zostałem ustanowiony głosicielem, apostołem i nauczycielem. 12Z tego powodu cierpię obecnie, lecz nie wstydzę się, gdyż wiem, komu zawierzyłem. Jestem przekonany, że On ma moc zachować mój depozyt aż do owego dnia. 13Trzymaj się zdrowej nauki, jaką usłyszałeś ode mnie, w wierze i miłości, które są w Chrystusie Jezusie. 14Strzeż tego wspaniałego depozytu z pomocą Ducha Świętego, który w nas mieszka. 15Opuścili mnie – jak wiesz – wszyscy, którzy pochodzą z Azji, nawet Figelos i Hermogenes. 16Niech Pan okaże miłosierdzie rodzinie Onezyfora. On bowiem często dodawał mi otuchy i nie wstydził się moich kajdan.17Kiedy przybył do Rzymu, wytrwale mnie szukał, aż znalazł. 18Niech Pan okaże mu swoje miłosierdzie w owym dniu. A jak cenne usługi oddał mi w Efezie, sam wiesz najlepiej.
- Zadanie Tymoteusza – 2 Tm 1,6-10. Wielkim owocem zbawienia, którego Bóg dokonał przez Jezusa Chrystusa, jest zniszczenie śmierci (Rz 5,17; 1Kor 15,54-57) i ukazanie blasku życia i nieśmiertelności (Rz 2,7; 1Kor 15,42.50). Do korzystania z owoców zbawienia jesteśmy wezwani przez Boga świętym powołaniem do wiary, która jest smakowaniem dobroci Boga (1P 2,2n). To powołanie jest darem Bożym, danym nam przed wiekami w Chrystusie Jezusie (w. 9). Skoro zbawienie jest niezasłużonym przez nas darem, jedyną właściwą postawą, jaką możemy wobec tego daru przyjąć, jest otwarcie się i przyjęcie tej łaski z wdzięcznością. Dar zbawienia przeznaczony dla całej ludzkości dociera do niej poprzez głoszenie Ewangelii (Mt 28,19n).
- Przykład Pawła – 2 Tm 1,11-18. Rola Pawła w dziele zbawienia jest szczególna, gdyż został ustanowiony przez Boga głosicielem, apostołem i nauczycielem (1Tm 2,7; Tt 1,3). Teraz składa on Chrystusowi i wspólnocie chrześcijańskiej świadectwo swojej wierności, mężnie znosząc uwięzienie i opuszczenie przez najbliższych współpracowników, którzy wstydzą się znajomości z Pawłem – więźniem. Moc wytrwania daje mu pewność wiary w to, kim jest Bóg oraz obecność Ducha Świętego. Osobiste doświadczenie Boga we własnym życiu oraz moc Ducha Świętego daje chrześcijaninowi siłę konieczną do przetrwania kryzysów i bolesnych doświadczeń oraz chroni go przed utratą życiodajnej wiary. Boża Opatrzność stawia na naszej drodze innych ludzi, którzy są widzialnym znakiem Jego dobroci i opieki. Tak było z Pawłem, który doświadczył pomocy ze strony Onezyfora i jego rodziny i za którego teraz dziękuje Panu.
Ewangelia (Łk 17, 5-10)
Służyć z pokorą
Słowa Ewangelii według Świętego Łukasza
Apostołowie prosili Pana: «Dodaj nam wiary». Pan rzekł: «Gdybyście mieli wiarę jak ziarnko gorczycy, powiedzielibyście tej morwie: „Wyrwij się z korzeniem i przesadź się w morze”, a byłaby wam posłuszna.
Kto z was, mając sługę, który orze lub pasie, powie mu, gdy on wróci z pola: „Pójdź zaraz i siądź do stołu”? Czy nie powie mu raczej: „Przygotuj mi wieczerzę, przepasz się i usługuj mi, aż zjem i napiję się, a potem ty będziesz jadł i pił”? Czy okazuje wdzięczność słudze za to, że wykonał to, co mu polecono?
Tak i wy, gdy uczynicie wszystko, co wam polecono, mówcie: „Słudzy nieużyteczni jesteśmy; wykonaliśmy to, co powinniśmy wykonać”».
Komentarz
O księdze:
- Najstarsze świadectwa chrześcijańskie stwierdzają, że autorem trzeciej Ewangelii oraz Dziejów Apostolskich jest Łukasz, lekarz i towarzysz Pawła, pochodzący z Antiochii Syryjskiej. O Łukaszu można też powiedzieć, że był historykiem i teologiem.
- Ewangelia według św. Łukasza jest dedykowana Teofilowi (Łk 1,3). Wymienienie go w tytule nie oznacza, że jest on jedynym, do którego skierowane jest to dzieło. Łukasz w osobie Teofila adresuje swoje dzieło do ludzi wywodzących się z kręgu kultury greckiej, którzy przyjęli chrześcijaństwo.
- Istotnym celem dzieła Łukasza (Ewangelii i Dziejów Apostolskich) było przygotowanie chrześcijan do podjęcia misji ewangelizacyjnej wśród narodów. Stwierdza się wręcz, że Łukasz napisał tzw. Ewangelię ewangelizatora. Kościół przestawał być małą grupą ludzi, którzy wzajemnie się znają, i przeradzał się w społeczność bardzo zróżnicowaną, wymagającą od jej członków uniwersalizmu i wielkiej otwartości na wszystkie ludy.
- Ewangelia według św. Łukasza powstała ona po roku 70 po Chr., czyli po zburzeniu Jerozolimy przez Rzymian.
- Wszyscy zgodnie przyjmują, że Ewangelia według św. Łukasza i Dzieje Apostolskie stanowią dwie części jednego dzieła, którego prologiem jest Łk 1,1-4. Łukasz, pisząc Ewangelię, musiał myśleć już o drugiej części. Potwierdzają to zabiegi literackie i ciągłość głównych tematów teologicznych, obecnych w obu tych księgach. Redagując Ewangelię, korzystał z kilku źródeł. Wiele tekstów przejął z materiału zgromadzonego w starszej Ewangelii według św. Marka. Łukasz w swojej Ewangelii zamieścił prolog (Łk 1,1-4), tradycję dotyczącą dzieciństwa Jezusa (Łk 1,5 – 2,52), opisy ukazujące Bóstwo Jezusa (Łk 24,13-53). Szerzej niż Marek opisał działalność Jezusa w Galilei (Łk 6,20 – 8,3) oraz Jego podróż do Jerozolimy (Łk 9,51 – 18,14). Szczególną rolę w kompozycji Ewangelii odgrywa Jerozolima. W tym mieście dokonują się najważniejsze wydarzenia z ziemskiego życia Jezusa. Przygotowanie uczniów dokonuje się w drodze do Jerozolimy. W Jerozolimie – a nie jak u pozostałych ewangelistów w Galilei – zmartwychwstały Chrystus spotyka się ze swoimi uczniami. Ewangelia ma być głoszona, począwszy od Jerozolimy (Łk 24,47), i z tego miejsca Kościół będzie się rozszerzał, aż obejmie swoim zasięgiem cały świat.
- Charakterystyczną część Ewangelii według św. Łukasza stanowią przypowieści: o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,30-37); o bogatym rolniku (Łk 12,16-21); o miłosiernym Ojcu (Łk 15,11-32); o nieuczciwym zarządcy (Łk 16,1-8); o bogaczu i Łazarzu (Łk 16,19-31); o faryzeuszu i celniku (Łk 18,10-14). Tylko Łukasz opisuje sceny przedstawiające miłość Jezusa do grzeszników, np. nawrócona grzesznica (Łk 7,36-50); Zacheusz (Łk 19,2-10). Odnotowuje też cuda, których nie ma w pozostałych Ewangeliach: wskrzeszenie młodzieńca z Nain (Łk 7,11-17); uzdrowienie kobiety chorej na artretyzm (Łk 13,10-17); uzdrowienie chorego na puchlinę wodną (Łk 14,1-6) oraz oczyszczenie dziesięciu trędowatych (Łk 17,11-19).
- Ewangelię według św. Łukasza cechuje atmosfera modlitwy, radości, pokoju, chwały Bożej, łagodności i dobroci. Autor posiada głębokie wyczucie psychiki i wspaniale kreśli portrety swoich bohaterów, zwłaszcza Jezusa. Jest również, bardziej niż inni ewangeliści, wrażliwy na rolę i misję kobiet. Wskazuje, że kobiety na równi z mężczyznami są zobowiązane do przyjęcia Ewangelii i odpowiedzialne za jej głoszenie. Łukasz stara się także dać odpowiedź na pytanie: Jaki jest cel i sens istnienia chrześcijaństwa w świecie? W swoim dziele ukazuje on, że historia Jezusa i dzieje Kościoła, który założył, są wypełnieniem starotestamentowych obietnic danych przez Boga. Historia Jezusa i w konsekwencji historia Kościoła stanowią ostatni etap historii zbawienia. Epoka ta zakończy się powtórnym przyjściem Chrystusa i dokonaniem sądu nad światem. Czas Kościoła zawarty pomiędzy pierwszym i drugim przyjściem Jezusa na ziemię jest czasem ostatecznym. Nie jest to tylko epoka, w której pielęgnuje się pamięć o Jezusie. Zmartwychwstały Chrystus cały czas działa w swoim Kościele i poprzez swój Kościół. Jezus przemierza wraz z Kościołem drogę, która prowadzi do ostatecznego spotkania z Bogiem.
- Świadectwa zawarte w Ewangelii jednoznacznie wskazują, że Jezus jest jedynym Zbawicielem świata. W Starym Testamencie tytuł „Zbawca” odnoszony był do Boga i wyrażał dwa aspekty: wybawienie od zła oraz obdarowywanie dobrodziejstwami. W świetle Ewangelii według św. Łukasza Jezus w całej swojej działalności zmierza do uwolnienia człowieka od zła, od grzechów i nieszczęść oraz obdarza go darami Bożymi. Czas działalności Jezusa jest więc czasem zbawienia. Jego Ewangelia jest słowem, które zbawia. Dlatego orędzie o zbawieniu i odpuszczaniu grzechów w imię Jezusa ma być głoszone wszystkim narodom (Łk 24,47).
- Szczególną uwagę Łukasz przywiązuje do ukazania roli modlitwy w życiu Jezusa, a także rodzącego się Kościoła. Wszystkie istotne wydarzenia z życia Jezusa poprzedzone są modlitwą. Jezus, modląc się, daje ludziom przykład, w jaki sposób mogą trwać w nieustannej łączności z Bogiem Ojcem. Modlitwa jest też ukazana jako niezawodny środek przeciwko pokusom, przeciwnościom, zniechęceniu, zagubieniu.
- Ewangelia według św. Łukasza jest swego rodzaju podręcznikiem, który ma przygotować chrześcijan do dzieła ewangelizacji. Przekazuje słowa i czyny Jezusa w taki sposób, by ewangelizujący mógł być skutecznym świadkiem Chrystusa. Wzorem jest Jezus, który jako „pierwszy ewangelizator” nie tylko sam głosił Ewangelię (Łk 4,16-21), ale stopniowo przygotowywał do tego dzieła swoich uczniów.
O czytaniu:
Łk 17,
Odpowiedzialność za siebie i innych
1Powiedział też do swoich uczniów: „To niemożliwe, aby nie pojawiały się okazje do upadku. Jednak biada temu, przez którego one przychodzą. 2Lepiej byłoby dla niego, gdyby mu przywiązano do szyi kamień młyński i wrzucono do morza, niż żeby był przyczyną upadku jednego z tych małych. 3Uważajcie na siebie! Jeśli twój brat zgrzeszy, upomnij go. A jeśli się nawróci, przebacz mu. 4Jeśli nawet siedem razy na dzień zawini przeciwko tobie i siedem razy powie ci: «Żałuję», przebacz mu”.
5Apostołowie prosili Pana: „Wzmocnij naszą wiarę!”.6A Pan powiedział: „Gdybyście mieli wiarę jak ziarno gorczycy i powiedzielibyście temu krzewowi morwy: «Wyrwij się i przenieś do morza», to by was posłuchał.
Konieczność pokory
7Któż z was, mając sługę, który orze lub pasie, powie do niego, gdy ten przyjdzie z pola: «Chodź zaraz i zasiądź do stołu»? 8Czy nie powie mu raczej: «Przygotuj mi posiłek, przepasz się i usługuj mi, aż się najem i napiję. Ty będziesz jadł i pił potem»? 9Czy dziękuje słudze za to, że wykonał polecenie? 10Tak i wy, kiedy wykonacie wszystko, co wam polecono, mówcie: «Jesteśmy nieużytecznymi sługami. Wykonaliśmy to, co było naszą powinnością»”.
- Odpowiedzialność za siebie i innych – Łk 17,1-6. Karygodne jest, gdy człowiek świadomie stwarza sytuacje będące dla innych okazją do grzechu. Chodzi szczególnie o grzechy, które niszczą wiarę w Boga. Po przestrodze skierowanej do tych, którzy przyczyniają się do upadków innych (ww. 1n), padają słowa zachęty do nieustannego przebaczania (ww. 3n) i umacniania własnej wiary (ww. 5n). Słowa te Jezus kieruje szczególnie do tych, którzy starają się żyć bogobojnie i uczciwie. Tym, co wyrwie ich z sideł grzechu, jest odważne wyrażenie swojej dezaprobaty dla panoszącego się zła, połączone z upomnieniem braterskim. Jeśli nawet uczynione zło było bardzo wielkie, ale winowajca żałuje, to nie można mu odmówić przebaczenia. Ono otwiera drogę do rzeczywistego nawrócenia. Uczniowie zdają sobie sprawę z tego, że nauka Jezusa jest trudna, ale wyczuwają również, że kierując się we wszystkim wiarą, przezwyciężą trudności. Dlatego proszą Jezusa, aby umacniał nieustannie ich wiarę (w. 5). Jezus zapewnia uczniów, że nawet mała wiara, którą już mają, wystarcza, aby oprzeć się panoszącemu się złu. Wystarczy żyć tą wiarą, a Bóg dokona reszty.
- Konieczność pokory– Łk 17,7-10. Przypowieść jest apelem skierowanym do chrześcijan, aby nikt z nich nie chełpił się z powodu służby, którą wykonuje. Każdy ma czynić jak najlepiej to, co odczytuje jako swoje najgłębsze powołanie. Wśród chrześcijan nie powinna mieć miejsca niezdrowa rywalizacja. Nakaz Jezusa, aby uczeń nazywał siebie nieużytecznym sługą, ma przypominać mu, że bez pomocy Boga nie byłby w stanie wykonać niczego. Słowa te wyrażają również prawdę, że uczeń nie działa w wyniku swojej wspaniałomyślności, ale z posłuszeństwa wierze. Musi być też świadomy tego, że nigdy nie jest w stanie w sposób doskonały wypełnić służby Bożej. To bowiem, co Boże, przewyższa to, co ludzkie, a dzieło człowieka zawsze pozostaje tylko minimalnym odzwierciedleniem dzieł Boga.