Wtorek, 2 maja 2023 r. – Wspomnienie św. Atanazego, biskupa i doktora Kościoła

Wtorek, 2 maja 2023 r.

Wspomnienie św. Atanazego, biskupa i doktora Kościoła

Atanazy urodził się w 295 r. w Aleksandrii. Jak można wnosić z jego pism oraz z imienia jego brata, Piotra, który po nim zasiadł na stolicy aleksandryjskiej, Atanazy był z pochodzenia Grekiem. Posiadał wszechstronne wykształcenie. Jego młodość przypadła na krwawe prześladowanie Dioklecjana i Galeriusza. Miał dosyć okazji podziwiać męstwo męczenników oddających swoje życie za Chrystusa nieraz wśród najwyszukańszych tortur. W młodym wieku podjął życie w odosobnieniu na pustyni egipskiej, gdzie spotkał św. Antoniego Pustelnika, swego mistrza. Za rządów św. Aleksandra Atanazy w 319 r. został wyświęcony na diakona i pełnił przy biskupie urząd jego sekretarza. Jako autor listu św. Aleksandra do biskupów, w którym błędy Ariusza (herezja arianizmu)¹ poddał szczegółowej analizie i krytyce, został zaproszony na Sobór Nicejski (325 r.), na którym zajaśniał niezwykłą wymową i wiedzą teologiczną tak dalece, że można powiedzieć, iż przyczynił się w głównej mierze do potępienia przez ojców soboru Ariusza. Cesarz Konstantyn I Wielki skazał herezjarchę na wygnanie.

Po śmierci biskupa Aleksandra jego następcą został wybrany Atanazy (328). Od samego początku jego pasterzowaniu towarzyszyły wielkie wyzwania. Cesarz Konstantyn odwołał bowiem z wygnania Ariusza i jawnie zaczął sprzyjać jego zwolennikom. Dla umocnienia wiernych swojej diecezji Atanazy rozpoczął uciążliwą wizytację wspólnot chrześcijańskich. W tym czasie przeciwnicy Atanazego oskarżyli go przed cesarzem, że objął stolicę aleksandryjską, nie mając jeszcze wieku kanonicznego, a ponadto że popiera przeciwników politycznych cesarza. Atanazy udał się więc do Nikomedii, gdzie wtedy urzędował cesarz, i zbił wszystkie zarzuty przeciwników. Cesarz żegnał go z wielkimi honorami. Przeciwnicy ponownie oskarżyli Atanazego, tym razem o to, że przyczynił się do potajemnego zamordowania ariańskiego biskupa Arseniusza. Kiedy Atanazy zażądał kategorycznie sądu, zorganizowano go na synodzie w Cezarei Palestyńskiej, gdzie została wykazana niewinność Atanazego. Z tej okazji cesarz Konstantyn wystosował nawet do Atanazego list pochwalny. Ariusz dzięki poparciu cesarza zdołał w tym czasie pozyskać bardzo wielu biskupów na Wschodzie. Sześćdziesięciu z nich zebrało się na synodzie w Tyrze. Atanazy omalże nie został na miejscu zabity. Ratował się ucieczką, ale cesarz skazał Atanazego na banicję do Trewiru w Galii. Daremnie w obronie Atanazego pisał do cesarza listy św. Antoni Pustelnik. Dopiero śmierć cesarza przywróciła udręczonemu obrońcy Kościoła wolność. Wrogowie ponownie wnieśli przeciwko Atanazemu skargę, tym razem do papieża, św. Juliusza I, o to, że nieprawnie objął stolicę biskupią. Atanazy zwołał wówczas synod do Aleksandrii, który wykazał jego niewinność. Przeciwnicy, korzystając z poparcia cesarza ariańskiego, Konstansa I, wymogli usunięcie Atanazego; na jego miejsce wszedł biskup ariański, Grzegorz. Atanazy ponownie musiał ratować się ucieczką. Udał się wówczas do Rzymu. Papież św. Juliusz I zwołał dla rozpatrzenia sprawy synod do Rzymu. Wobec zebranych 50 biskupów została ponownie wykazana niewinność Atanazego. Papież wystosował list do biskupów Egiptu, Grzegorza obłożył klątwą i zdjął z urzędu. Cesarz poparł papieża i wydał zarządzenie namiestnikowi Egiptu, aby Atanazego przyjął z należnymi mu honorami. Kiedy ten powrócił na swoją stolicę, witały go takie tłumy. Czterdziestu biskupów Egiptu złożyło mu homagium. Jednak Atanazy nie zaznał pokoju. Cesarz Konstancjusz II przeszedł jawnie na stronę arian. Zwołał synody w roku 353 do Arles (Francja), a w roku 355 do Mediolanu (Włochy), na którym potępiono uchwały Soboru Nicejskiego I z roku 325 i potępiono również Atanazego. Cesarz nalegał, by papież, św. Liberiusz I, uczynił to samo. Kiedy zaś ten wyraził stanowczy sprzeciw, także papieża skazał na wygnanie jako heretyka. Atanazy był właśnie wraz ze swoim kapłanami w katedrze, kiedy wszedł do niej wysłannik cesarski i ogłosił jego depozycję. Atanazy usunięty siłą przez 6 lat ukrywał się wśród znajomych i mnichów na pustyni. W miejsce Atanazego wybrano ariańskiego biskupa Jerzego. W czasie pobytu na pustkowiu wśród oddanych mu mnichów Atanazy napisał dwie apologie do cesarza Konstansa II: jedną w obronie Kościoła przeciwko arianom, drugą zaś w obronie własnej. Napisał także Historię arian. Po śmierci Konstancjusza II tron objął Julian Apostata. Na początku swoich rządów wydał dekret o uwolnieniu z więzień i banicji wszystkich prawowitych biskupów. Atanazy powrócił więc na swoją stolicę. Niebawem jednak cesarz zaczął jawnie sprzyjać poganom, a prześladować chrześcijan. Zachował się list Juliana Apostaty do namiestnika Egiptu, z nakazem usunięcia Atanazego nie tylko ze stolicy biskupiej, ale i z Egiptu. Ponownie więc biskup musiał ratować się ucieczką. Cesarz jednak uwikłał się w wojnę z Persami. Przegrał ją i podczas niej zginął. Jego następca, Jan, był szczerze oddany katolikom. Atanazy po raz czwarty wrócił do Aleksandrii. Niestety, po roku umarł cesarz Jan. Po raz piąty Atanazy dekretem cesarskim został zmuszony opuścić swoją owczarnię. Tym razem jednak lud stanowczo opowiedział się za swoim pasterzem i zmusił cesarza do odwołania wyroku banicji. Cztery lata później, w nocy z 2 na 3 maja 373 r. Atanazy zmarł. Św. Grzegorz z Nazjanzu wygłosił ku jego czci wspaniałą mowę. Św. Bazyli nazwał go jedynym obrońcą Kościoła w czasach, kiedy szalał arianizm. Na Soborze Konstantynopolitańskim II wobec papieża św. Wigiliusza zaliczono św. Atanazego do nauczycieli Kościoła. We wszystkich obrządkach obchodzi się jego doroczne święto, chociaż w różnych dniach. Atanazy pozostawił po sobie traktaty. W „Żywocie św. Antoniego” dał podwaliny pod koncepcje życia zakonnego. Św. German I (VII/VIII w.) przeniósł ciało św. Atanazego do kościoła Mądrości Bożej (Hagia Sofia) w Konstantynopolu w czasie najazdu Arabów. Król Baldwin w XII w. podarował ramię Świętego mnichom z Monte Cassino, a jego ciało przeniesiono do kościoła benedyktynek w Wenecji. Od 1806 roku relikwie Atanazego znajdują się w kościele św. Zachariasza. Jego czaszka znajduje się w opactwie benedyktynów w Valvanera, natomiast w rzymskim kościele pw. św. Atanazego znajduje się część jego ramienia.

____________________________________

¹ Ariusz (herezja arianizmu) żyjący na przełomie III i IV wieku wczesnochrześcijański teolog. Jego nauka na temat relacji Boga Ojca i Syna Bożego oraz natury Bóstwa Chrystusa zyskała dużą popularność wśród ówczesnych chrześcijan najpierw na Wschodzie, później również na Zachodzie, szczególnie długo utrzymując się wśród plemion germańskich. Ariusz odrzucał prawdę o Trójcy Świętej, uznając ją za niebiblijną. Twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu, że został stworzony przez Ojca, co oznaczało, że „był czas, kiedy nie było Syna”, kiedy nie było nikogo przy Bogu Ojcu. Zanim Syn został stworzony/zrodzony, nie istniał. Dotyczyło to czasu przed tym, jak stał się człowiekiem. Przy narodzeniu w Betlejem – według koncepcji Ariusza – Słowo Ojca stało się prawdziwie, a nie przez podobieństwo, Synem. Uznając autorytet prologu Ewangelii Jana 1,1.18, Ariusz pojmował boską naturę Jezusa Chrystusa jako pozbawioną przymiotu odwieczności. Według Ariusza tylko Ojciec jest niezrodzony, a więc odwieczny, Syn, jako zrodzony, zaistniał w czasie. Nauka Ariusza została uznana za sprzeczną z nauką Kościoła powszechnego (herezja) na soborze w Nicei w 325 r., gdzie orzeczono, że Jezus jest współistotny Ojcu i równy Jemu w Bóstwie.

 

 

1.czytanie (Dz 11, 19-26)

Pierwsi „chrześcijanie” w Antiochii

Czytanie z Dziejów Apostolskich

Ci, których rozproszyło prześladowanie, jakie wybuchło z powodu Szczepana, dotarli aż do Fenicji, na Cypr i do Antiochii, głosząc słowo samym tylko Żydom. Niektórzy z nich pochodzili z Cypru i z Cyreny. Oni to po przybyciu do Antiochii przemawiali też do Greków i głosili Dobrą Nowinę o Panu Jezusie. A ręka Pańska była z nimi, bo wielka liczba uwierzyła i nawróciła się do Pana.

Wieść o tym doszła do uszu Kościoła w Jeruzalem. Wysłano do Antiochii Barnabę. Gdy on przybył i zobaczył działanie łaski Bożej, ucieszył się i zachęcał wszystkich, aby całym sercem wytrwali przy Panu; był bowiem człowiekiem dobrym i pełnym Ducha Świętego i wiary. Pozyskano wtedy wielką liczbę wiernych dla Pana.

Barnaba udał się też do Tarsu, aby odszukać Szawła. A kiedy go znalazł, przyprowadził do Antiochii i przez cały rok pracowali razem w Kościele, nauczając wielką rzeszę ludzi. W Antiochii też po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami.

Komentarz

O czytaniu:

1. Św. Łukasz przerywa opowiadanie historii Piotra i ukazuje początki kościoła w Antiochii. Podkreśla fakt, że prześladowanie Kościoła jerozolimskiego przyczyniło się do rozprzestrzenienia się Ewangelii poza granice świętego miasta. Antiochia, za sprawą głoszenie słowa Bożego, zarówno wśród tamtejszych Żydów, jaki i pogan, szybko stała się jednym z najważniejszych ośrodków chrześcijaństwa. (wcześniej, opisując historię Korneliusza, Łukasz przygotował czytelników na rozwój wypadków; głoszenie Ewangelii poganom, wszystkim narodom staje się faktem, kontynuacją wezwania Jezusa „idźcie i głoście Ewangelię). Misję wśród pogan prowadzili głównie judeochrześcijanie z Cypru i Cyreny. Wywodzili się oni z diaspory¹, a więc znali język grecki i byli bardziej otwarci na pogan. Właśnie do pracy wśród pogan Barnaba, wysłannik wspólnoty jerozolimskiej pozyskał Szawła z Tarsu.
2. „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” (Mk 1,15) wołał Jezus na początku swej publicznej działalności. Nawrócić się – oznacza porzucenie dotychczasowego, błędnego myślenia o Bogu, człowieku i świecie, a przyjęcie Ewangelii – za tym postępuje zmiana postepowania i porzucenie grzesznego życia.
3. Dynamiki rozwoju Kościoła w Antiochii oraz długi czas głoszenia Słowa świadczą o tym, że tamtejsza wspólnota było bardzo liczna. Początkowo większość stanowili w niej judeochrześcijanie (chrześcijanie, którzy przyjęli Ewangelię, a wcześniej wyznawali religię żydowską), lecz z czasem wzrastało także znaczenie nawróconych pogan.
4. Opisywany przez Łukasza rozwój Kościoła postępuje etapami i jest efektem współpracy – wysiłku człowieka i mocy Ducha Św. Apostołowie i uczniowie uczą się uległości wobec Woli Bożej i dają się prowadzić Duchowi Bożemu.

_____________________________________________________

¹ Diaspora – określa narodową i religijną mniejszość żyjącą pośród innowierczej większości. Słowo to jest pochodzenia greckiego i oznacza dosłownie rozproszenie. W Biblii rozproszenie ludzi może mieć znaczenie pozytywne lub negatywne. Jest następstwem Bożego błogosławieństwa udzielonego ludziom, którzy powinni rozmnażać się i napełniać ziemię. Jest też karą za grzech i oznaką podziału ludzi. To podwójne znaczenie odsłania się w historii Izraela. W Starym Testamencie Bóg wybiera sobie lud i daje mu określoną ziemię, potwierdzając tę obietnicę kolejnymi przymierzami z Abrahamem oraz z całym Izraelem. Konsekwencją złamania przymierza synajskiego jest rozproszenie Izraelitów wśród innych narodów i ich niewola. Trwałą konsekwencją tych nieszczęść było powstanie wielu ośrodków diaspory żydowskiej w Babilonii i na całym obszarze śródziemnomorskim. W czasach Nowego Testamentu większość Żydów przebywała poza ziemią ojczystą. Z tego zła Bóg wyciąga jednak dwa wielkie dobra. Rozproszenie prowadzi do oczyszczenia ludu i ożywienia w nim pragnienia ponownego zgromadzenia przez Boga. Ponadto diaspora to okazja do świadectwa o Bogu i Jego zbawieniu. W ostatnich księgach Starego Testamentu, przekazanych w języku greckim, świadomość tego powołania pojawia się bardzo wyraźnie: „w niewoli trzymali Twych synów, przez których świat miał otrzymać niezniszczalne światło Prawa” (Mdr 18,4); „wysławiajcie Go, synowie Izraela, przed narodami, ponieważ On was rozproszył między nimi” (Tb 13,3-6). Istnienie diaspory żydowskiej miało opatrznościowe znaczenie dla rozprzestrzenienia się orędzia chrześcijańskiego. Działalność misyjną w miastach imperium rzymskiego apostołowie rozpoczynali od wystąpień w synagogach diaspory. W ten sposób obok diaspory żydowskiej pojawia się inna diaspora. Jej misją jest nawrócenie świata i zgromadzenie wszystkich rozproszonych wokół Chrystusa Pasterza. Trzecia Modlitwa Eucharystyczna zawiera taką właśnie prośbę: „W miłosierdziu swoim, o dobry Ojcze, zjednocz ze sobą wszystkie swoje dzieci rozproszone po całym świecie”.

_____________________________________________________

5. Łukasz przypomina, że prześladowanie powstałe z powodu Szczepana rozproszyło uczniów poza Jerozolimę (Dz 8,1-4). Uciekinierzy, z których większość była prawdopodobnie Żydami hellenistycznymi, dotarli aż do Fenicji, na Cypr i do Antiochii Syryjskiej, to znaczy daleko poza granice Judei. Fenicja, na wybrzeżu Morza Śródziemnego, obejmowała Tyr i Sydon w dzisiejszym Libanie, niedaleko na północ od Cezarei, miasta, w którym Piotr głosił Ewangelię Korneliuszowi (Dz 10-11). Wyspa Cypr na Morzu Śródziemnym była ojczyzną Barnaby. Większość uciekinierów głosiła słowo samym tylko Żydom.
6. Większa część opisywanej teraz akcji odbywa się w Antiochii. Łukasz opowiada, że uczniowie, którzy pochodzili z Cypru i z Cyreny (…) przemawiali też do Greków i głosili Dobrą Nowinę o Panu Jezusie. Tak w Antiochii zaczęła działać misja skierowana nie tylko do Żydów mówiących po grecku, lecz także do pogańskich Greków. Ten mieszany model będzie później widoczny w posłudze Pawła i jego towarzyszy w ich podróżach misyjnych, zajmujących znakomitą część rozdziałów 13-28 Dziejów.
7. Łukasz nie wskazuje, czy nauczanie pogan w Antiochii poprzedziło nawrócenie pogańskiego domu Korneliusza oraz dotarcie informacji o tym fakcie do Antiochii (Łukasz obiecał rozwijać swój opis „po kolei”, ale niekoniecznie oznacza to porządek chronologiczny – Łk 1,3), czy też nastąpiło później. Jednak skoro w rozdziale 10 Dziejów opisał historię Korneliusza, to przygotował czytelników na ten rozwój wypadków. Jak wspomniano wyżej, nauki głoszone Żydom uwypuklały fakt, że Jezus był Mesjaszem Izraela, a głoszone do pogan proklamowały Jezusa w bardziej zrozumiałym dla nich języku religijnym, jako Pana, który będzie sądził wszystkich ludzi (zob. Dz 17,31). Łukasz podkreśla wyjątkowy sukces nauczania Greków w Antiochii, po pierwsze za pomocą starotestamentowego wyrażenia ręka Pańska była z nimi, żeby wskazać, że misję tę prowadził i błogosławił sam Pan Jezus; a po drugie, informując o wielkiej liczbie nawróconych Greków, tak jak wcześniej wspominał o bardzo licznych wiernych pochodzenia żydowskiego (Dz 2,41; 4,4; 6,7).
8. Ich nawrócenie ma dwa aspekty: słuchacze uwierzyli i nawrócili się do Pana Jezusa. „Wierzyć” znaczy przyjąć w wierze orędzie Ewangelii. Czasownik „nawrócić się” oznacza tutaj skruchę: odwrócenie się od grzechu i skierowanie się ku Bogu. Są to dwie niezbędne reakcje ludzi wezwanych przez głoszenie Ewangelii. Są one obie również wspomniane w mowie Jezusa wygłoszonej na początku Jego publicznej posługi: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” (Mk 1,15). Wcześniej Łukasz informował, że macierzysty Kościół w Jeruzalem potwierdził i poświadczył nawrócenie Samarytan, wysyłając do Samarii apostołów Piotra i Jana (Dz 8,14). Tutaj nie mówi się już o apostołach, natomiast Kościół jerozolimski wysłał do Antiochii Barnabę. Reakcja Barnaby, jako przedstawiciela Kościoła jerozolimskiego, na sytuację w Antiochii opisana jest bardzo pozytywnie: zobaczył działanie łaski Bożej. Uznaje nawrócenie Greków za skutek łaski Bożej lub wolnego daru (zob. także Dz 5,31; 11,18). W efekcie ucieszył się. Zgodnie z przydomkiem „Syn Pocieszenia” (Dz 4,36) Barnaba zachęcał wszystkich, aby całym sercem wytrwali przy Panu. Następnie Łukasz pisze o Barnabie, że był człowiekiem dobrym i pełnym Ducha Świętego i wiary. Wcześniej bardzo podobnie został opisany Szczepan: „mąż pełen wiary i Ducha Świętego” (Dz 6,5). Podczas posługi Barnaby w Antiochii w Kościele tym pozyskano wielką liczbę [wiernych] dla Pana. Ponawianie uwag o dużej liczbie nawróconych do Pana (w. 21, 24 i 26) ilustruje, że Kościół rośnie etapami. Po pierwsze, w wersecie 21 wielu Greków nawrócili uczniowie rozproszeni wskutek prześladowania po męczeństwie Szczepana. Drugą grupę stanowili nawróceni dzięki posłudze Barnaby. Po trzecie, nowo nawróceni wzrastali w wierze dzięki katechizacji prowadzonej wspólnie przez Barnabę i Pawła. Podobne fale wzrostu były wspomniane w Dz 2,41 (trzy tysiące dusz) i Dz 4,4 (pięć tysięcy mężczyzn).
9. Według Dziejów Apostolskich Barnaba odegrał kluczową rolę w rozwoju pierwotnego Kościoła. Jego pierwotne imię brzmiało „Józef” i był on „lewitą rodem z Cypru” (Dz 4,36). W tym samym wersecie Łukasz informuje, że apostołowie nadali mu nowe imię: „Syn Pocieszenia” („syn x” to typowy biblijny sposób nadawania imion od dominującej właściwości czy cechy danej osoby). Barnaba zaprowadził Szawła do członków Kościoła jerozolimskiego, ale ci wahali się, czy go przyjąć (Dz 9,27). Później Kościół w Jerozolimie wysłał go do Antiochii jako swego delegata (Dz 11,22). Tam Barnaba ponownie okazał się godny swego nowego imienia, zachęcając „wszystkich, aby całym sercem wytrwali przy Panu” (11,23). Następnie Barnaba zwerbował Szawła do nauczania i posługiwania w Kościele antiocheńskim (11,25-26). Gdyby tego nie uczynił, Paweł mógłby pozostać nieznaczącą postacią, a historia chrześcijaństwa mogłaby się potoczyć zupełnie inaczej.

Barnaba i Szaweł pracowali wspólnie w Kościele antiocheńskim, który później upoważnił ich obu do przeprowadzenia zbiórki dla Kościoła jerozolimskiego, mającej złagodzić skutki głodu (11,30). Jakiś czas później Kościół w Antiochii wysłał Barnabę i Szawła w ich pierwszą podróż misyjną (13,2-4). Począwszy od Dz 13,43, Łukasz odwraca kolejność wymieniania ich imion i zaczyna umieszczać Pawła jako pierwszego, sugerując, że teraz to Paweł przejął kierowniczą rolę. W Ga 2,9 jest mowa o zawartej przez apostołów ugodzie mówiącej, że Paweł i Barnaba będą kierowali się szczególnie do pogan, a Jakub, Piotr i Jan skupią się na posłudze wśród Żydów. Paweł i Barnaba kontynuowali wspólną pracę zarówno w podróży misyjnej, jak i po powrocie do Antiochii, aż do Soboru Jerozolimskiego, kiedy utworzyli oddzielne zespoły wskutek różnicy zdań (Dz 13,39-40).

10. Ostatnia wzmianka o Szawle mówiła o jego ucieczce przed prześladowaniem w Jerozolimie oraz powrocie do rodzinnego Tarsu (Dz 9,30). Teraz Barnaba, dostrzegając talenty Pawła w dziedzinie głoszenia i nauczania, wyrusza do Tarsu na poszukiwanie i sprowadza go do Antiochii, by pomógł mu w posłudze dla rozrastającego się Kościoła tego miasta. Razem pracowali w Kościele i katechizowali wielką rzeszę ludzi. Powtarzające się wzmianki Łukasza o wielkich liczbach (Dz 11,21.24 i 26) podkreślają skuteczność i rozwój posługi w Kościele antiocheńskim, zwłaszcza wobec Greków. Werset 26 jest pierwszym, w którym pojawia się nowa nazwa nadana wierzącym w Jezusa: po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami, to znaczy wyznawcami Chrystusa, czyli Mesjasza. Prawdopodobnie nazwani zostali tak przez osoby spoza Kościoła, by odróżnić ich od innych Żydów, być może z tego powodu, że w Antiochii do Kościoła napływała znaczna liczba tak Greków, jak Żydów. Nazwa ta, nadana najpierw przez osoby z zewnątrz, być może miała być uwłaczająca, ale chrześcijanie uznali ją wkrótce za doskonały opis ich tożsamości.

 

O Księdze:

1. Od II wieku po Chrystusie księga nosi nazwę Dzieje Apostolskie (dosł. Czyny Apostołów). Tytuł nie odzwierciedla jednak w sposób pełny zawartej w niej treści. Opowiada ona bowiem nie tyle historię apostołów, ile raczej opisuje ich świadectwo o Jezusie Zmartwychwstałym oraz życie pierwszych wspólnot chrześcijańskich, zrodzonych z tego świadectwa (Dz 1,8). Jeśli chodzi o apostołów, księga skupia się na Piotrze i Pawle.
2. Powszechnie uważa się, że Ewangelia według św. Łukasza i Dzieje Apostolskie stanowią dwie części jednego dzieła, których autorem jest Łukasz, chrześcijanin wywodzący się ze środowiska pogańskiego. Obie księgi są podobne pod względem języka, stylu i sposobu korzystania ze źródeł. Widoczny kunszt pisarski świadczy o tym, że Łukasz był człowiekiem wykształconym i biegle posługiwał się językiem greckim. Pisząc Dzieje Apostolskie, korzystał ze źródeł, jak również opierał się na własnym doświadczeniu. Sposób opowiadania i żywość opisu wskazują na to, że autor znał i dobrze pamiętał relacjonowane wydarzenia, sam bowiem był naocznym świadkiem wielu z nich.
3. Dzieło Łukasza wzorowane jest głównie na starożytnym pisarstwie historycznym. Przemówienia przytaczane w dziełach historycznych nie były wtedy stenogramami, lecz autorskimi syntezami i komentarzami do wydarzeń. Mowy, zajmujące około jednej trzeciej tekstu Dziejów Apostolskich, są więc podsumowaniem katechezy wczesnochrześcijańskiej. Zróżnicowano w nich nauczanie do Żydów i pogan.
4. Łukasz nie skupia się tylko na dokumentowaniu przeszłości, ale przez ukazanie faktów dokonuje swoistej obrony chrześcijaństwa przed fałszywymi zarzutami. Do tych treści dołącza także pouczenia, jak w codziennym życiu należy wypełniać Ewangelię. Swoje dzieło kieruje do chrześcijan nawróconych z pogaństwa i do ludzi, którzy jeszcze nie należą do wspólnoty Kościoła. Dzieje Apostolskie zostały napisane w latach 80-90 po Chr. najprawdopodobniej w Rzymie.
5. Zgodnie z treścią Dz 1,1-4, autor zgromadził różnorodny materiał i ułożył z niego jednolite opowiadanie. U podstaw kompozycji tego dzieła stoi zamysł Łukasza, by opisać proces rozszerzania się Ewangelii po całym świecie. Pisał on bowiem tę księgę w okresie dynamicznego rozwoju misji ewangelizacyjnej, prowadzonej przez starożytną wspólnotę chrześcijańską. Powstanie licznych wspólnot złożonych z nawróconych pogan utwierdziło go w przekonaniu, że głoszenie Ewangelii o zbawieniu przekroczyło granice judaizmu. Przedstawienie biografii apostołów, organizacji struktury kościelnej, historii Kościoła jako takiej czy roli Ducha Świętego w procesie ewangelizacji, nie było celem powstania tej księgi ani też jej istotą. Dla Łukasza kluczowym tematem jest rozszerzanie się Ewangelii z Jerozolimy na cały świat pogański.
6. Zapowiedziany w Pismach plan zbawczy obejmuje więc nie tylko Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Jezusa, ale również głoszenie zbawienia poganom. Rozpoczyna się ono od Jerozolimy i stopniowo będzie się rozprzestrzeniać przez Judeę i Samarię aż po krańce ziemi. Nie należy jednak rozumieć tych kolejnych etapów wyłącznie w sensie geograficznym, gdyż dla Łukasza są one wyznacznikami jego teologii zbawienia. Wyrażenie aż po krańce ziemi (Dz 1,8) wskazuje nie tyle Rzym czy inne odległe regiony (jak u pisarzy greckich), lecz swoim znaczeniem obejmuje całą ludzkość.
7. Przedstawiając ideę powszechności zbawienia, Łukasz nie zadowalał się opisywaniem wydarzeń i okoliczności towarzyszących szerzeniu się Ewangelii wśród pogan, ale pragnął wykazać, że fakt ten jest wyrazem woli Bożej zapowiedzianej w Pismach i realizowanej mocą Ducha Świętego. Męka Jezusa, Jego Śmierć i Zmartwychwstanie, a także ewangelizacja pogan są więc wypełnieniem proroctw mesjańskich.
8. Łukasz znał tradycje mówiące o Piotrze. Dotarł do nich być może za pośrednictwem Marka w Rzymie lub w Antiochii. Miał również do dyspozycji przekazy mówiące o Pawle. Część materiału dotyczącego Pawła pochodzi prawdopodobnie od samego Łukasza, który mógł być naocznym świadkiem podróży apostoła (Dz 16,10-17; 20,5-15; 21,1-18; 27,1 – 28,16).
9. Wykorzystanie różnych źródeł i złączenie ich w jedno opowiadanie potwierdza, że Łukasz, pisząc Dzieje Apostolskie, miał określony zamysł teologiczny, o czym mówi w prologu do swego dwutomowego dzieła (Łk 1,1-4). Sygnalizowany tam temat słowa Bożego i jego sług w sposób zasadniczy zostaje rozwinięty właśnie w Dziejach Apostolskich. Teofil został pouczony nie tylko o wydarzeniach z ziemskiego życia Jezusa, ale również o tym, co miało miejsce po Jego Wniebowstąpieniu. Mimo odejścia do Ojca Chrystus nadal kontynuuje swoją misję na ziemi poprzez Kościół, który głosi Ewangelię wszystkim narodom (Dz 26,23).
10. Przez całą księgę przewija się także temat drogi. Podobnie jak w Ewangelii Jezus jest w podróży z Galilei do Jerozolimy (Łk 9,51), tak w Dziejach Apostolskich Kościół kontynuuje tę drogę, rozpoczynając ją właśnie od Jerozolimy.
11. Rozpoznając w kolejnych wydarzeniach realizację planu zbawienia, autor widzi to wszystko w kluczu teologicznym. Taki zamysł wynikał z sytuacji wspólnoty, do której Łukasz należał, złożonej głównie z chrześcijan pochodzenia pogańskiego. Jej członkowie, będąc świadkami szerzenia się Kościoła i rozdziału między nim a judaizmem, mogli stawiać pytanie o własne związki z Bożymi obietnicami zawartymi w Starym Testamencie. Z kolei chrześcijanie wywodzący się z judaizmu byli pod presją swoich rodaków, którzy chcieli wymóc na nich odejście od chrześcijaństwa. Potrzebowali więc utwierdzenia się w przekonaniu, że ich decyzja o pozostaniu we wspólnocie chrześcijan jest właściwa. Łukasz, biorąc te kwestie pod uwagę, ukazuje ciągłość między Izraelem a Jezusem, między Jezusem a Kościołem, między Starym a Nowym Przymierzem.

 

Psalm (Ps 87 (86), 1b-3. 4-5. 6-7 (R.: por. Ps 117 [116], 1b))

Wszystkie narody, wysławiajcie Pana

Gród Jego wznosi się na świętych górach, †
umiłował Pan bramy Syjonu *
bardziej niż wszystkie namioty Jakuba.
Wspaniałe rzeczy głoszą o tobie, *
miasto Boże.

Wszystkie narody, wysławiajcie Pana

Wymienię Egipt i Babilon wśród tych, którzy mnie znają. †
Oto Filistea, Tyr i Etiopia, *
nawet taki kraj tam się narodził.
O Syjonie powiedzą: «Każdy człowiek urodził się na nim, *
a Najwyższy sam go umacnia».

Wszystkie narody, wysławiajcie Pana

Pan zapisuje w księdze ludów: *
«Oni się tam narodzili».
I tańcząc, śpiewać będą: *
«Wszystkie moje źródła są w tobie».

Wszystkie narody, wysławiajcie Pana

Komentarz

O dzisiejszym psalmie:

Ps 87,

Syjon – Matka narodów

¹Psalm synów Koracha. Pieśń.

Pan miłuje to, co założył na świętych górach:

²bramy Syjonu bardziej niż wszystkie namioty Jakuba.

³Zaszczytne słowa mówią o Tobie, o Miasto Boże!

Sela

⁴Wymienię Rahab i Babilon wśród tych, co mnie znają. Oto Filistyni i Tyr, i Kusz: oni tam się urodzili.

⁵O Syjonie mówić się będzie: „Wszyscy co do jednego w nim się urodzili, a On, Najwyższy, utwierdzi go”.

⁶Pan zapisze w księdze narodów: „Oni się tam urodzili!”.

Sela

⁷I będą śpiewać wśród tańców: „Wszystkie moje źródła są w tobie!”.

 

1. Psalm 87. należy do Pieśni Syjonu. Pieśni Syjonu (Ps 15;24;46;;48;84;87;122;134) to modlitwy, które odegrały szczególną rolę w liturgii świątynnej. Psalmista sławi Jerozolimę jako matkę ludzkości.
2. Tradycja Kościoła pozwala na jeszcze głębszą lekturę. Jeśli dawny Syjon skupiał wokół siebie Izraelitów, to tym bardziej Kościół, nowy Syjon czasów ostatecznych, gromadzi wszystkich ludzi dobrej woli (Ga 4,26), których imiona zapisane są w księdze życia (Ap 17,8;20,12;21,27). Kościół jest miejscem powszechnego odrodzenia. Z takiej lektury psalmu wypływa także jego sens mariologiczny: z Maryi, nowej Ewy, rodzi się nowe stworzenie (J 19,25n).

 

O księdze:

1. Psałterz charakteryzuje się bogactwem gatunków literackich. Przyjmując je za kryterium podziału, można wyróżnić kilka grup utworów: 1) hymny – uroczyste pieśni pochwalne ku czci Boga (np. Ps 8; 19; 29; 100; 111; 148 – 150), które mogą wyrażać podziw nad dziełem stwórczym Boga (np. Ps 104) i nad Jego działaniem w historii (np. Ps 105). 2) lamentacje – liczne skargi i prośby o pomoc udręczonemu psalmiście, mogą być zbiorowe i indywidualne (np. Ps 3; 5; 13; 22; 44). Wśród lamentacji występują psalmy ufności (np. Ps 4; 11; 16; 62; 121), psalmy dziękczynne jednostki (np. Ps 30; 34; 92, 103) i wspólnoty (np. Ps 66; 117; 124) oraz kolekcja siedmiu psalmów pokutnych (Ps 6; 32; 38; 51; 102; 130; 143). 3) psalmy królewskie, które sławią królowanie Boga (np. Ps 47; 93 – 99), przejawiające się także w rządach dynastii Dawida (np. Ps 2; 18; 21; 45; 89; 110; 132). 4) pieśni Syjonu – modlitwy, które odgrywały szczególną rolę w liturgii świątynnej (Ps 15; 24; 46; 48; 76; 84; 87; 122; 134). Do nich należą też psalmy pielgrzymkowe (np. Ps 122; 126), sławiące świętą Jerozolimę i wyrażające radość ze spotkania z Bogiem w Jego ziemskiej świątyni. 5) pieśni liturgiczne, śpiewane podczas wieczerzy paschalnej i wielkich świąt Izraela. Szczególnie ważny jest tu zbiór hymnów: Hallelu (Ps 113 – 118) i Wielkiego Hallelu (Ps 136). Na ich prorocki charakter wskazał Chrystus, modląc się nimi w ostatnich godzinach ziemskiego życia (np. Mt 26,30). 6) psalmy dydaktyczne, które zawierają pouczenia o wartości prawa Bożego (Ps 25; 34; 111; 119), o sprawiedliwości i dobroci Boga (np. Ps 78; 145), rozważają problem odpłaty za dobre i złe uczynki (np. Ps 37; 49; 73; 112). 7) psalmy mesjańskie, które wprost wyrażają oczekiwanie na Pomazańca Pańskiego (np. Ps 2; 110). Tęsknota za Chrystusem, tj. Mesjaszem, obecna jest także w psalmach królewskich i pieśniach Syjonu. W każdym niemal psalmie można wyróżnić różne gatunki literackie, które nie pozwalają zaklasyfikować ich wyłącznie do jednej grupy.
2. Psalmy są utworami poetyckimi. Autorzy zastosowali w nich liczne środki stylistyczne. Najbardziej charakterystycznym elementem poetyki hebrajskiej był paralelizm członów, czyli stychów wersetu. Polegał on na tym, że najczęściej daną myśl poeta zawarł w dwóch następujących po sobie stychach, które tworzyły najmniejszą jednostkę literacką utworu. Z innych środków należy wymienić rym i rytm. Niekiedy psalmiści komponowali swoje dzieła w formie akrostychów, czyli utworów alfabetycznych (Ps 25; 34; 37; 111; 112; 119; 145). Wersety czy strofy psalmu rozpoczynały się wtedy od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego.
3. Pomimo tak wielkiej różnorodności, będącej wyrazem rozwoju duchowego Izraela, „Psałterz” stanowi jedną zwartą księgę. Myśl przewodnia całego zbioru została zawarta we wprowadzeniu (Ps 1 – 2). Człowiek ma do wyboru dwie drogi życiowe: drogę posłuszeństwa Bożemu Prawu, która prowadzi do szczęścia, oraz drogę buntu, wiodącą do zagłady. Cała historia świata jest wypadkową tego podstawowego wyboru. Psalmista często posługuje się pojęciem „bezbożny” (Ps 1,3-4), które może oznaczać wrogie narody albo człowieka, który sprowadza sprawiedliwych z właściwej drogi. Może nim być nawet nieprzyjaciel wewnętrzny – zło ukryte w sercu ludzkim. Obrazy wojenne, tak często pojawiające się w psalmach, można więc tłumaczyć jako ilustracje walki duchowej.
4. Łatwo dostrzec w psalmach rozwój idei szczęścia. Z początku pojmuje się je materialnie jako spokojne życie, posiadanie ziemi, bogactwo, rodzinę, która zapewnia przyszłość. Stopniowo jednak człowiek odkrywa, że prawdziwe szczęście kryje się głębiej. Wypełnianie Prawa prowadzi go do odkrycia wartości nieprzemijalnych. Pociąga to za sobą przemianę relacji z bliźnimi. Pragnienie zemsty na wrogach ustępuje miejsca oczekiwaniu na ich nawrócenie. Podobnie ewoluuje rozumienie nagrody za sprawiedliwe życie i kary za popełnione zło. Początkowo psalmista, który widzi ziemskie powodzenie grzeszników, głośno krzyczy o swej niewinności i domaga się za nią odpłaty. Z czasem jednak uświadamia sobie własną grzeszność i przynależność do grzesznego ludu i pozostawia Bogu wymierzenie wszystkim sprawiedliwości.
5. Grecki przekład Biblii, „Septuaginta” (LXX), powstały w egipskiej Aleksandrii już w II w. przed Chr., pogłębia historyczną lekturę „Psałterza”, interpretując go jako proroctwo. W ślad za tą żydowską tradycją, Kościół dostrzega w psalmach zapowiedź tajemnicy Chrystusa i doskonałej wspólnoty czasów ostatecznych. Stąd nasza lektura odwołuje się nie tylko do sensu wyrazowego (dosłownego, historycznego) psalmów, ale szuka także wypełnienia ich treści w Chrystusie i w Kościele.

 

 

Ewangelia (J 10, 22-30)

Moje owce słuchają mego głosu

Słowa Ewangelii według Świętego Jana

Obchodzono w Jerozolimie uroczystość Poświęcenia Świątyni. Było to w zimie. Jezus przechadzał się w świątyni, w portyku Salomona.

Otoczyli Go Żydzi i mówili do Niego: «Dokąd będziesz nas trzymał w niepewności? Jeśli Ty jesteś Mesjaszem, powiedz nam otwarcie!»

Rzekł do nich Jezus: «Powiedziałem wam, a nie wierzycie. Czyny, których dokonuję w imię mojego Ojca, świadczą o Mnie. Ale wy nie wierzycie, bo nie jesteście z moich owiec.

Moje owce słuchają mego głosu, a Ja znam je. Idą one za Mną, a Ja daję im życie wieczne. Nie zginą na wieki i nikt nie wyrwie ich z mojej ręki. Ojciec mój, który Mi je dał, jest większy od wszystkich. I nikt nie może ich wyrwać z ręki mego Ojca. Ja i Ojciec jedno jesteśmy».

Komentarz

O czytaniu:

1. Podczas uroczystości poświęcenia świątyni Jezus obnaża niewiarę swoich rozmówców: „Wy nie wierzycie, bo nie jesteście z moich owiec” Podkreśla, że pełne przyjęcie jego Osoby możliwe dzięki wierze. W osobie Syna posłanego przez Ojca skupia się polemika pomiędzy tymi, którzy Go odrzucają, a tymi, którzy Go przyjmują. Odrzucenie daru Ojca prowadzi do zatwardziałości serca i śmierci, jego przyjęcie natomiast do pełni wiary i życia wiecznego. Jezus u Jana, wielokrotnie zarzuca brak wiary tym, którzy Go odrzucają (J 5,37-38;10,26).
2. Chanuka – Święto Poświęcenia (Odnowienia) Świątyni, zwane także: Dniem Ognia, Świętem Świateł to doroczne święto żydowskie obchodzone mniej więcej w grudniu. Trwa osiem dni i upamiętnia ponowne poświęcenie świątyni jerozolimskiej w II w. przed Chrystusem. Z Chanuką związany jest rytuał zapalania świateł, świec lub lampek oliwnych, umieszczonych na specjalnym chanukowym świeczniku. Geneza Chanuki związana jest z wydarzeniami, kiedy władca Palestyny, Antioch postanowił zmusić Żydów do porzucenia swych obyczajów, tradycji i wiary mojżeszowej i przyjęcia obyczajów greckich. Władca złupił Świątynię, umieścił w niej greckie posągi, utworzył w niej miejsce kultu Zeusa i zbudował ołtarz, na którym złożył ofiarę. Działania Antiocha stały się przyczyną wybuchu powstania narodowowyzwoleńczego, zwanego powstaniem Machabeuszów. W trzy lata po zbezczeszczeniu Świątyni przez Antiocha powstańcy zwyciężyli zdobyli Jerozolimę i odzyskali Świątynię. Miało dokonać się rytualne oczyszczenie, ale odnaleziono tylko jeden dzban oliwy zabezpieczonej pieczęcią arcykapłana. Taka ilość powinna wystarczyć na utrzymanie w lampie płomienia tylko przez jeden dzień, ale płomień utrzymywał się aż przez osiem dni. Święto Chanuka upamiętnia owo wydarzenie.
3. Brak wiary jest przyczyną odrzucenie Jezusowego świadectwa o Ojcu. Postawa odrzucenia prowadzi w konsekwencji do nienawiści wobec Syna. Nienawiść ta uwidacznia się w oskarżeniach, w których Jezus jest nazwany bluźniercą, kłamca, grzesznikiem, opętanym przez złego ducha (J 9,24;10,20;10,33). Przeciwnicy wielokrotnie wyrażają zabójcze intencji wobec Jezusa (j 5,18;7,1.19.25; 8,37.40).
4. Warunkiem otrzymania życia wiecznego jest przyjęcie wierze Osoby Ojca – źródło wszelkich darów oraz Jego Syna Jezusa Chrystusa.
5. Jezus nawiązuje do wcześniej metafory ukazujące Go jako Dobrego Pasterza.
6. „Ja i Ojciec jedno jesteśmy” – to jedno z wyrażeń, które poprowadziło refleksję i wiarę Kościoła ku sformułowaniu prawdy o Trójcy Świętej. To oznacza, że Ojciec i Jezus działają z taką samą mocą, ponieważ razem z Duchem Świętym dzielą tę samą Boską naturę.

 

O księdze:

1. Kościelna tradycja, sięgająca końca II w., stwierdza, że autorem czwartej Ewangelii jest św. Jan Apostoł. Przyjmuje się, że powstała ona około 90 r.
2. Ewangelia według św. Jana jest relacją o Jezusie Chrystusie, napisaną z wielkim talentem literackim i teologiczną głębią. Znacznie odbiega ona od Ewangelii synoptycznych napisanych przez Mateusza, Marka i Łukasza. Ma inny styl, ponieważ posługuje się często wypowiedziami dialogowymi, rozbudowanymi opowiadaniami, ironią i nieporozumieniem. Nadaje to Ewangelii specyficzny rytm, wolniejszy niż w posługujących się krótkimi opowiadaniami Ewangeliach synoptycznych. Brak natomiast w niej przypowieści, formy bardzo charakterystycznej dla trzech poprzednich Ewangelii.
3. Można jednak wskazać w czwartej Ewangelii na punkty zbieżne z opowieściami innych ewangelistów. Wszyscy czterej ewangeliści piszą o świadectwie Jana Chrzciciela (J 1,26; por. Mt 3,11; Mk 1,7-8; Łk 3,16); chrzcie Jezusa (J 1,29-34; por. Mt 3,13-17; Mk 1,9-11; Łk 3,21n); oczyszczeniu świątyni (J 2,14-22; por. Mt 21,12n; Mk 11,15-17; Łk 19,45n); rozmnożeniu chlebów (J 6,1-15, por. Mt 14,13-21; Mk 6,34-44; Łk 9,12-17); wjeździe do Jerozolimy (J 12,12-19; por. Mt 21,1-10.14-16; Mk 11,1-11; Łk 19,29-44). Wiele wspólnych elementów występuje w opowieści o Męce i Zmartwychwstaniu Jezusa.
4. Ewangelia dzieli się na dwie zasadnicze części: 1) opowiadanie o objawieniu się Jezusa Żydom poprzez znaki (J 1,19 – 12,50); 2) nauczanie skierowane do uczniów (J 13,1 – 20,31). Księgę rozpoczyna prolog (J 1,1-18), a rozdz. 21 jest dodanym do opowiadania epilogiem. Pierwsza część dzieli się na dwa etapy. Najpierw Jezus często zmienia miejsce pobytu (Galilea – Jerozolima). Etap ten kończy się mową o chlebie życia i opisem następujących po niej wydarzeń (J 1,19 – 7,9). Czas Jezusa jeszcze się nie wypełnił, dlatego Jego objawienie nie budzi sprzeciwów. Drugi etap pierwszej części (J 7,10 – 12,50) rozgrywa się w Jerozolimie i jej najbliższych okolicach (Betania). Naznaczony jest zaostrzającym się konfliktem między Jezusem a przywódcami religijnymi z Jerozolimy. Część ta dzieli się na czas nauczania (J 7,10 – 10,42) oraz bezpośredniego przygotowania do dramatycznych wydarzeń ostatniej Paschy Jezusa w Jerozolimie (J 11,1 – 12,50). Pierwsza część Ewangelii relacjonuje wydarzenia rozgrywające się w ciągu ponad dwóch lat, co można wywnioskować z aluzji do święta Paschy (J 2,13). Druga część Ewangelii (J 13,1 – 20,31) jest relacją obejmującą bardzo krótki okres: od dnia, w którym Jezus spożył Ostatnią Wieczerzę z uczniami, do dnia po szabacie, gdy Jezus Zmartwychwstał. Wydarzenia podczas Ostatniej Wieczerzy (J 13,1 – 14,31) oraz obszerna mowa Jezusa (J 15,1 – 17,26) poprzedzają opis Męki (J 18,1 – 19,42) i Zmartwychwstania Jezusa (J 20,1-31).
5. Czwarta Ewangelia jest skupiona na problemie, który miał zasadnicze znaczenie w misji Jezusa: Bóg z miłości do świata dokonuje zbawienia, którego Syn Boży – Słowo Boga jest jednocześnie głosicielem i wykonawcą (J 3,16). Przedwieczne Słowo Boże w Jezusie objawiło się światu. Wielu ludzi uwierzyło w Bóstwo Jezusa i przyjęło Jego posłannictwo, ale częściej spotykał się On z niezrozumieniem, a nawet z wrogością. Jezus w Ewangelii według św. Jana jest przede wszystkim ukazany jako Syn Boży (J 20,31). Godność Jezusa już na początku Jego publicznej działalności została rozpoznana przez Jana Chrzciciela (J 1,34) i Natanaela (J 1,49). Sam Jezus użył tego określenia wobec siebie dopiero pod koniec swojego posługiwania wśród ludzi (J 10,36). Ogłoszenie wprost tej prawdy stało się powodem skazania i śmierci Jezusa (J 19,7). Śmierć na krzyżu stała się jednocześnie Jego wywyższeniem (J 3,14; 8,12; 12,32.34). Jezus przyniósł ludziom wierzącym w Niego (J 3,15.36; 6,40) i w Tego, który Go posłał (J 5,24), nadzieję życia wiecznego. Woda (J 4,14) i pokarm (J 6,27), pochodzące od Jezusa, dają życie wieczne, ale źródłem życia jest On sam (J 11,25). Jezus jest także światłem (J 8,12; 12,46), które sprawia, że rozpraszają się ciemności zła i grzechu.